غوغای «آیسان» در آسمان روز

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد چند بار بشر چنین پدیده‌ای را تجربه کرده است. یک بار حدود هزار سال پیش انفجار ابرنواختری در آسمان، ستاره‌ای درخشان را برای مدتی پدید آورد که مدتی در نور روز دیده می‌شد و چند باری هم بعد از آن دنباله‌دارها به این درجه از درخشندگی رسیده‌اند.

اگر خوش‌شانس باشیم شاید زمستان امسال، بار دیگر چنین اتفاقی رخ دهد. دنباله‌دار آیسان ‌اکنون در قلمروی سیاره مشتری قرار دارد و راه خود را به سوی ملاقاتی نزدیک با خورشید ادامه می‌دهد. شاید این دنباله‌دار به یکی از پرنورترین دنباله‌دارهای تاریخ معاصر بدل شود.

کشف آیسان

دنباله‌دار آیسان (ISON) در پاییز 1391 توسط یک ستاره‌شناس آماتور روس کشف شد و بسرعت توجه ستاره‌شناسان حرفه‌ای را به سوی خود جلب کرد.

محاسبه مدار آن نشان داد احتمالا این دنباله‌دار برای اولین بار است که به ملاقات خورشید می‌آید. به طور معمول زمانی که دنباله‌داری، نخستین گذر خود از نزدیکی خورشید را تجربه می‌کند درخشش آن می‌تواند فوق‌العاده چشمگیر باشد.

بررسی مدار آیسان نشان داد که این دنباله‌دار از فاصله بسیار نزدیکی از خورشید عبور خواهد کرد و بخشی از تاج مرموز خورشید را خراش خواهد داد.

همه اینها بسیاری را امیدوار کرده که شاهد ظهور دنباله‌داری خیره‌کننده خواهند بود اما راستش را بخواهید اگر بتوان تنها یک موضوع درباره دنباله‌دارها را با قطعیت پیش‌بینی کرد، این است که آنها قابل پیش‌بینی نیستند.

چند روز پیش رصدخانه دوپیکر تصاویری را منتشر کرد که در فاصله اواخر بهمن سال گذشته تا اوایل خرداد امسال از این دنباله‌دار تهیه کرده بود.

این تصاویر نشان می‌دهد که به‌رغم آن‌که این روزها دنباله‌دار آیسان فاصله زیادی با ما دارد، اما فعالیت‌های فراوانی از خود نشان می‌دهد.

در زمان تهیه این تصاویر، فاصله آیسان با خورشید بین 730 تا 580 میلیون کیلومتر (بین تصاویر اول و آخر) بوده است و هر یک از این تصاویر با کمک ابزار طیف‌نگار چند شیئی جمینی در رصدخانه جمینی شمالی در موناکی هاوایی گرفته شده است.

درخشش این دنباله‌دار در بخش قرمز طیف مرئی نشان می‌دهد از هم‌‌اکنون لایه‌های غبار در حال جدا شدن از هسته دنباله‌دار هستند. هسته‌ای که دانشمندان برای بیان غیردقیق ماهیت آن از لفظ گلوله برفی کثیف یاد می‌کنند. این اصطلاح نشان از ماهیت هسته یک دنباله‌دار دارد.

مواد یخی که عمدتا با غبار پوشیده شده است و وقتی دنباله‌دار به خورشید نزدیک می‌شود تحت فرآیندهای خورشیدی و آزاد شدن جت‌های گاز در هسته، بخشی از غبار و یخ را از خود بیرون می‌ریزد، فرآیندی که سرانجام بر اثر جهت تابش بادهای خورشیدی یکی از دنباله‌های دنباله‌دار را تشکیل می‌دهد. دنباله دیگر از ذرات جدا شده و در راستای مدار دنباله‌دار به دور خورشید شکل می‌گیرد.

نکته‌ای که در این تصاویر مشخص شده این است که به نظر می‌رسد با وجود فعالیت اولیه در آخرین نماها، فعالیت دنباله‌دار کاهش یافته است.

آیا این خبر بدی برای ناظران زمینی به شمار می‌رود؟ نه الزاما. شاید دلیل این رفتار این باشد که به دلیل تازه بودن دنباله‌دار و این‌که اولین بار است به ملاقات خورشید می‌آید، در اولین مواجهه، لایه‌های بیرونی آن فعال شده‌اند و اکنون با نزدیک‌تر شدن به خورشید لایه‌های زیرین که کمتر فعال هستند کم‌کم فعال خواهند شد.

لایه‌های بیرونی عمدتا از مونواکسیدکربن و دی‌اکسیدکربن منجمد تشکیل شده‌اند و انتظار می‌رود با آزاد شدن یخ آب درون هسته، ماهیت واقعی دنباله‌دار بیشتر آشکار شود اما به دلیل این‌که دنباله‌دارها ساختاری منظم و یکسان ندارند واقعا نمی‌توان چیز زیادی را پیش‌بینی کرد و باید منتظر بود تا با نزدیک‌تر شدن دنباله‌دار به خورشید، اطلاعات بیشتری از آن به دست بیاید.

ستاره‌شناسان براساس داده‌های ماهواره سوئیفت در طیف ماورای بنفش به طور غیرمستقیم اندازه هسته آن را بین پنج تا شش کیلومتر برآورد کرده‌اند.

آذرماه به آسمان نگاه کنید!

هفتم آذر امسال دنباله‌دار آیسان یکی از نزدیک‌ترین گذرهای ثبت شده یک دنباله‌دار از نزدیکی خورشید را انجام خواهد داد و از تاج بیرونی خورشید عبور خواهد کرد.

تاج خورشید لایه بیرونی و مرموز جو خورشید است که دمای آن با وجود فاصله بسیار زیادی که با سطح خورشید دارد، به طور چشمگیری از سطح خورشید بیشتر است.

درحالی که دمای سطح خورشید حدود 6000 درجه سانتیگراد برآورد می‌شود، دمای تاج در حد یک میلیون درجه سانتیگراد است.

آیسان از فاصله 1.3 میلیون کیلومتری سطح خورشید عبور می‌کند و اندکی قبل از این گذر ممکن است آن قدر درخشان شود که رصدگران ماهر بتوانند آن را در نور روز و در نزدیکی خورشید رصد کنند.

این‌که بعد از عبور دنباله‌دار از درون تاج خورشید چه اتفاق می‌افتد، معلوم نیست. اما اگر بتواند از این گذر نزدیک، جان سالم به در ببرد، اواخر آذر یا اوایل دی در آسمان صبحگاهی و پیش از طلوع خورشید، قابل رویت خواهد بود و به احتمال زیادی به یکی از درخشان‌ترین دنباله‌دارهای 50 سال اخیر بدل خواهد شد.

حتی اگر هسته دنباله دار نتواند از این مواجهه جان سالم به در ببرد ممکن است مانند دنباله‌دار لاوجوی هسته‌اش به چند قسمت بدل شود و نمایی چشمگیر را در آسمان صبحگاهی از خود به نمایش بگذارد.

خانه آیسان کجاست؟

دنباله‌داری مانند آیسان از منطقه‌ای معروف به ابر اورت می‌آید ناحیه‌ای دوردست که از هسته‌های دنباله‌دار‌ها تشکیل شده است. این‌ها یادگارهای باستانی تشکیل منظومه شمسی هستند.

ارزش دنباله‌دارها تنها به نمای خیره‌کننده‌ای نیست که در آسمان زمین ایجاد می‌کنند و به تاثیری تاریخی که بر فرهنگ‌ها داشته‌اند، محدود نمی‌شود.

مهم‌ترین دلیل توجه به دنباله‌دارها برمی‌گردد به یک تئوری جنجالی که می‌گوید آنها ممکن است بذر حیات را به زمین آورده باشند و آن گونه که بسیاری می‌اندیشند دست‌کم چند بار به نابودی حیات یا بخش عمده‌ای از آن روی زمین منجر شده باشند. (به نظر می‌رسد دایناسورها معروف‌ترین قربانیان برخورد یک دنباله‌دار به زمین هستند)

اما ارزش دنباله‌دارها فقط درباره زمین نیست. آنها اسرار شکل‌گیری منظومه شمسی را در دل خود پنهان گرده‌اند. آنها ابتدای شکل‌گیری این منظومه به وجود آمده‌اند و تقریبا دست نخورده باقی مانده‌اند.

به همین دلیل بسیاری از ستاره‌شناسان آنها را لوح رزتای منظومه شمسی ارزیابی می‌کنند و امیدوارند همان طور که کتیبه رزتا باعث شد تا اسرار نوشته‌های هیروگلیف بر زبان‌شناسان آشکار شود، بررسی دنباله‌دارها نیز اسرار شکل‌گیری منظومه شمسی را آشکار کند.

امسال ظهور آیسان یکی از مهم‌ترین رویدادهای نجومی است. اگر بخت با ما یار باشد در کنار تمام داده‌هایی که دانشمندان از آن استخراج می‌کنند منظره‌ای خیره‌کننده در آسمان رخ خواهد داد که شاید بهانه‌ای باشد برای توجه بیشتر به آسمان و این‌که لحظه‌ای دست از سر زندگی روزمره برداریم و به شکوه کیهان بنگریم.

آیسان آنقدر درخشان خواهد بود که برای دیدن آن احتیاج به هیچ ابزاری نخواهید داشت. اما اگر یک دوربین دوچشمی یا در بهترین حالت یک تلسکوپ کوچک داشته باشید، می‌توانید جزئیات خیره‌کننده‌ای از این پدیده شگفت‌انگیز آسمانی را کشف کنید.

پوریا ناظمی - جام‌جم