آلودگی هوا، دستگاه تصفیه هوا و بلاتکلیفی

استفاده بی‌رویه از خودروهای شخصی، مصرف سوخت‌های فسیلی به عنوان منبع انرژی، ضعف سیستم حمل و نقل عمومی و پدیده طبیعی وارونگی دما از متهمان اصلی آلودگی هوا در روزهای پاییزی و زمستانی است. اما برخلاف آنچه به نظر می‌رسد اثرات و پیامدهای آلودگی هوا تنها محدود به این روزها و تنها محدود به انسان‌ نمی‌شود.

علاوه بر انسان‌ها زندگی بسیاری از دیگر موجودات زنده از جمله گیاهان نیز در معرض خطر است و اثرات ناشی از آلودگی هوا می‌تواند ساختمان‌ها و سازه‌های فلزی را نیز با خطراتی جدی مواجه کند.

علاوه بر این متخصصان بر این باورند پدیده شوم آلودگی هوا می‌تواند زمینه‌ساز بروز بیماری‌هایی نظیر اختلالات ژنتیکی در نسل امروز و حتی نسل آینده باشد. بنابراین شاید بهتر باشد بگوییم خسارات ناشی از آلودگی هوا حد و مرزی نمی‌شناسد. حتی اگر همین امروز راهکاری معجزه‌گونه آلودگی هوای شهرهای بزرگ ایران را برای همیشه تمام کند، اثرات منفی ژنتیکی آن تا نسل‌ها دامنگیرمان خواهد بود.

خانه‌ها هم ایمن نیست

شاید تصور کنید در این روزها که گاهی به علت تعطیلی ناشی از آلودگی هوا به اجبار خانه‌نشین می‌شوید با ماندن در محیط‌های داخلی و خارج نشدن از خانه از عوارض و پیامدهای آلودگی هوا در امان می‌مانید.

اگرچه ممانعت از فعالیت یا بازی کودکان در محیط‌های باز و خارج نشدن از خانه بخصوص برای سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی و ریوی تا حدی مانع از ابتلا به مسمومیت ناشی از افزایش غلظت آلاینده‌ها می‌شود اما به این معنی نیست که محیط خانه فضای امنی برای ساکنان فراهم می‌کند.

دکتر ساسان توانا، فوق تخصص ریه، آسم و آلرژی و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در این‌‌باره می‌گوید: به‌طور کلی آلودگی هوا تنها به فضای خارج از ساختمان‌ها محدود نمی‌شود بلکه محیط‌های داخلی نیز از آلاینده‌ها در امان نیست.

در محیط بیرون از خانه شش آلاینده دی‌اکسیدنیتروژن، دی‌اکسید گوگرد، ازن، ذرات سرب، منوکسیدکربن و ذرات معلق ده میکرونی منشا اصلی آلودگی هوا هستند که هر کدام اثرات مضر خودشان را دارند. برای مثال دی‌اکسید نیتروژن از گازهایی است که عفونت‌های ریوی را افزایش می‌دهد و در افرادی که در معرض تماس زیاد با این گاز هستند احتمال ابتلا به عفونت‌هایی مانند برونشیت و حتی ذات‌الریه افزایش می‌یابد.

گاز دی‌اکسید گوگرد نیز احتمال ابتلا به بیماری‌های تحریک‌پذیری مجاری هوایی و آسم را افزایش می‌دهد و ازن موجب تحریک راه‌های تنفسی و ابتلا به آسم می‌شود. اگرچه منوکسید‌کربن روی ریه‌ها تاثیری ندارد اما عوارض قلبی وخیمی را همراه دارد و می‌تواند موجب اختلال در ریتم قلب و آریتمی شود. خستگی، بی‌حوصلگی، کاهش عملکرد حافظه و کاهش تمرکز، کم خونی، عوارض کلیوی و دردهای شکمی مزمن از عوارض سرب است.

ذرات معلق 10 میکرونی نیز منجر به ایجاد عوارض ریوی می‌شود که مجاری هوایی فوقانی و تحتانی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. گذشته از این آلاینده‌های خارجی، آلاینده‌های داخلی فراوانی نیز سلامت ساکنان خانه‌ها تهدید می‌کند.

دکتر توانا با اشاره به عواقب و عوارض ناشی از پدیده گرد و غبار که چند سالی است از مرزهای غربی و جنوبی به کشور راه یافته می‌گوید: وجود گرده گل‌ها و گیاهان، نگهداری از حیوانات خانگی، آلودگی ناشی از مایت‌ها و همچنین انتشار دود سیگار در فضاهای بسته از مهم‌ترین منابع آلودگی هوا در محیط‌های داخلی است.

مایت‌ها موجودات میکروسکوپی از خانواده بندپایان هستند که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. این موجودات گزنده نیستند اما می‌توانند آلرژی ایجاد کنند. گذشته از این محیط خانه در ارتباط مستقیم با هوای بیرون است بنابراین تردیدی نیست که عوامل آلاینده بیرون از خانه بتواند محیط‌های داخلی را هم تحت‌تاثیر خود قرار دهد.

پیشرفت‌های به دست آمده در حوزه فناوری‌های جدید منجر به ساخت دستگاه‌هایی شده است که تحت عنوان سیستم‌های تهویه به بازار عرضه شده است. برخی تصور می‌کنند اینجا هم بهترین راهکار برای در امان ماندن از شر آلودگی هوا این است که دست به دامن فناوری شویم تا بلکه بتوانیم در این روزهای آلوده، قدری اکسیژن خالص به ریه‌هایمان برسانیم. 

به گفته دکتر توانا یکی از فناوری‌هایی که به نظر می‌رسد این روزها بیش از هر روز دیگری بتواند جای خودش را در میان ابزارهای لازم و ضروری زندگی باز کند دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی است.

دستگاه‌های تصفیه خانگی می‌تواند تا حدی در حذف آلاینده‌های محیطی تاثیرگذار باشد و حتی قابلیت حذف عوامل بیماریزای عفونی نظیر ویروس‌ها و باکتری‌ها را هم دارد. در این دستگاه‌ها از اشعه فرابنفش استفاده می‌شود که می‌تواند میکروارگانیسم‌ها را هدف قرار داده و آنها را از بین ببرد.

علاوه بر این در دستگاه‌های تصفیه هوا فیلترهای مختلفی وجود دارد. برای مثال فیلتر HEPA می‌تواند 99.97درصد ذرات بزرگ‌تر از سه میکرون موجود در محیط را جذب کند و برای ذراتی که قطر بزرگ‌تری دارد این تاثیر‌گذاری به مراتب بیشتر است.

استفاده از کربن فعال در دستگاه‌های تصفیه هوا می‌تواند نقش مهمی در جذب عوامل شیمیایی داشته باشد. سیستم‌های یونیزه‌کننده نیز یون‌های منفی را در محیط آزاد می‌کنند که به ذرات آلاینده می‌چسبند و به این ترتیب ذرات آلاینده جذب صفحات الکترواستاتیک می‌شود. البته گاهی این دستگاه‌ها منجر به تولید ازن می‌شود که به نوبه خود آلودگی محیط را افزایش می‌دهد. اگر دستگاه تصفیه هوا استاندارد باشد میزان ازن تولید شده بسیار ناچیز است. اما در صورتی که غیراستاندارد باشد ازن بیشتری تولید کرده و موجب تشدید آلودگی هوا می‌شود. به همین دلیل خیلی مهم است که اگر قصد خرید دستگاه تصفیه هوا دارید از تولیدکننده معتبری خرید کنید.

دستگاه‌هایی که مجهز به فن هستند می‌توانند آلودگی صوتی ایجاد می‌کنند که در بلند مدت به شنوایی آسیب می‌رساند. بنابر این باز هم مهم است تولیدکننده دستگاه‌های تصفیه هوا معتبر و قابل اطمینان باشد.

دکتر توانا در ادامه با توجه به ضرورت تعویض یا شست‌وشوی بموقع فیلترها تاکید می‌کند: در مجموع با توجه به هزینه تعویض فیلترها و برق مصرفی، انجمن ریه آمریکا استفاده از سیستم‌های تصفیه هوا را مقرون به صرفه نمی‌داند. در حقیقت میزان تاثیر این سیستم‌ها در مقایسه با هزینه‌ها و عوارض احتمالی بسیار ناچیز است.

نکته مهم ‌در مورد آلودگی هوای شهرهای ایران این است که آلاینده‌های خطرناکی مانند منوکسید کربن یا دی‌اکسید گوگرد به هیچ وجه توسط این دستگاه‌ها حذف نمی‌شود.

آزبست خطری که در کمین است

به گفته دکتر توانا، یکی از دیگر معضلات مطرح در کلانشهرها تولید آزبست در هواست. استفاده از آزبست در صنایع در سطح دنیا ممنوع است. ایران سال 1370 قانونی به تصویب رسید که براساس آن هیچ‌یک از صنایع داخلی نباید از آزبست استفاده کنند. آزبست پنبه کوهی یا پنبه نسوز است که در افزایش استحکام در مقابل اصطکاک موثر است. در اتومبیل‌ها برای تولید لنت ترمز و کلاچ از آزبست استفاده می‌شود تا استحکام آن افزایش یابد.

با این‌که در ایران استفاده از آزبست ممنوع اعلام شده است اما این ماده هنوز در صنایع مختلف کاربرد دارد. در حال حاضر آزبست موجود در هوای تهران 60 برابر کشورهای اروپایی و آمریکایی است. در ضمن آزبست یکی از عوامل مهم در ابتلا به سرطان ریه است.

دکتر توانا با اشاره به عواقب و پیامدهایی که این ماده می‌تواند داشته باشد می‌گوید: برای مشاهده نشانه‌ها و عوارض این ماده نیاز نیست شخص به مدت طولانی در معرض تماس با این ماده باشد. حتی تماس با این ماده در مقادیر کم و مدت زمان‌های کوتاه هم می‌تواند در افزایش احتمال ابتلا به سرطان ریه تاثیر‌گذار باشد.

معمولا بروز نخستین نشانه‌های تاثیر آزبست بر ریه 25 تا 40 سال بعد نمایان می‌شود بنابراین ما باید در تهران، اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز منتظر یک سونامی بزرگ سرطان ریه باشیم.

این پزشک فوق تخصص ریه در خاتمه می‌گوید: وجود بنزن در هوا نیز می‌تواند یکی از عوامل مهم در ایجاد سرطان خون باشد. احتراق ناقص سوخت یا استفاده از سوختی که کیفیت خوبی ندارد یا به عبارتی کیفیت آن پایین است غلظت این ماده بشدت خطرناک را در هوایی که این روزها تنفس می‌کنیم افزایش داده است که پیامدهای بعدی وحشتناکی به همراه خواهد داشت.

باتوجه به همه این موارد به نظر می‌رسد آلودگی هوای کلانشهرهای ایران که نتیجه بی‌مبالاتی، ضعف عملکرد و پشت‌گوش انداختن مسئولان، تصمیم‌گیران و مجریان فراوانی است آنقدر شدید و خطرناک است که هزینه کردن برای خرید یک دستگاه تصفیه هوا تاثیر قابل ملاحظه‌ای در بهبود آن نخواهد داشت.

فرانک فراهانی‌جم - گروه دانش