دیپلماسی فضایی ایران

این رویداد، تنها یک پرتاب ماهواره نیست؛ بلکه پنجمین حلقه از زنجیره همکاری‌های فضایی تهران و مسکو به شمار می‌رود که در دو دهه اخیر، از یک تعامل فنی ساده به یک اتحاد استراتژیک تمام‌عیار در برابر چشمان بدخواهان ایران تبدیل شده است. درحالی‌که صنعت فضایی بومی ایران با توسعه پرتابگرهای «سیمرغ» و «قائم» مسیر استقلال را طی می‌کند، تداوم استفاده از ظرفیت‌های روسیه سؤالات مهمی را برای افکارعمومی ایجاد کرده است: چرا روسیه؟ این همکاری چه آورده‌ای برای ایران دارد و پرتاب ۷ دی‌ماه چه پیامی را به جهان مخابره می‌کند؟
 
بلوغ یک رابطه ۲۰ ساله
ریشه‌های درخت همکاری فضایی ایران و روسیه در خاک سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴ شمسی) نهفته است. زمانی که ماهواره «سینا-۱» به‌عنوان نخستین سفیر فضایی ایران، سوار بر موشک «کازموس-۳» از پایگاه پلستسک به مدار رفت، کمتر کسی تصور می‌کرد که این آغازگر مسیری باشد که دو دهه بعد، معادلات امنیتی و اطلاعاتی منطقه را تغییر دهد. سینا-۱ اگرچه پروژه‌ای مشترک برای ورود ایران به باشگاه فضایی به شمار می‌رفت، اما سطح همکاری‌ها در آن زمان محدود به ساخت و پرتاب بود.  نقطه عطف این رابطه، ۱۷ سال بعد در مرداد ۱۴۰۱ با پرتاب ماهواره «خیام» رقم خورد. خیام یک تغییر پارادایم بود. ایران از پرتاب یک ماهواره تحقیقاتی کوچک (سینا) به بهره‌برداری از یک ماهواره سنجشی پیشرفته با دقت تصویربرداری «یک متر» رسید. این جهش تکنولوژیک که با پرتابگر سایوز از بایکونور انجام شد، ایران را صاحب چشمانی تیزبین در مدار کرد که قادر است تحولات کشاورزی، محیط‌زیستی و البته تغییرات مرزی را با دقتی خیره‌کننده  رصد کند.
   
سایوز؛ تاکسی مطمئن برای محموله‌های گران‌قیمت
یکی از سؤالات کلیدی این است که چرا با وجود پیشرفت‌های موشکی ایران، همچنان از پرتابگرهای روسی استفاده می‌شود؟ پاسخ در واژه «قابلیت اطمینان» (Reliability) نهفته است. صنعت فضایی ایران با پرتابگرهای سبک و کلاس متوسط خود (مانند سیمرغ و قاصد) در حال طی‌کردن مراحل تثبیت فناوری است. اما زمانی که پای ماهواره‌های سنگین، عملیاتی و گران‌قیمت در میان باشد، ریسک‌پذیری کاهش می‌یابد. پرتابگر «سایوز» با سابقه بیش از ۱۹۰۰ پرتاب و نرخ موفقیت بسیار بالا، یکی از مطمئن‌ترین وسایل نقلیه فضایی جهان است. برای ماهواره‌ای مانند «پایا» که با وزن ۱۵۰ کیلوگرم یا ماهواره‌های بخش خصوصی که با سرمایه شرکت‌های دانش‌بنیان ساخته شده‌اند، استفاده از سایوز تضمین می‌کند که این سرمایه‌های ملی با ضریب اطمینان نزدیک به صددرصد در مدار صحیح تزریق شوند. این یک استراتژی هوشمندانه «ترکیبی» است: توسعه پرتابگر بومی برای استقلال در دسترسی به فضا و استفاده از پرتابگر خارجی برای شتاب‌دهی به بهره‌برداری عملیاتی.
 
بخش خصوصی سوار بر موشک روسی
پرتاب‌های اخیر (کوثر و هدهد در آبان ۱۴۰۳) و پرتاب پیش‌رو، یک ویژگی منحصر‌به‌فرد دیگر نیز دارند: ورود بخش خصوصی. همکاری‌های فضایی ایران و روسیه دیگر محدود به سازمان‌های دولتی نیست. شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی مانند «امید فضا» و «دیده‌پرداز صبا» توانسته‌اند ماهواره‌های خود را به سکوی پرتاب وستوچنی برسانند.  این اتفاق، نشان‌دهنده لایه جدیدی از عمق روابط است. روسیه با پذیرش ماهواره‌های بخش خصوصی ایران در کنار محموله‌های خود، عملا به تجاری‌سازی صنعت فضایی ایران کمک می‌کند. ماهواره کوثر با دقت تصویربرداری ۳.۴۵متر و هدهد با مأموریت اینترنت اشیا (IoT)، نمونه‌هایی از این موفقیت هستند که قرار است در پرتاب ۷ دی‌ماه، با نسخه‌های تکامل‌یافته‌تر (پایا و ظفر-۲) تکمیل شوند. این یعنی اقتصاد فضایی ایران با تکیه بر زیرساخت‌های پرتابی روسیه در حال شکل‌گیری است.
 
اتحادی فراتر از جو
نمی‌توان همکاری‌های فضایی تهران و مسکو را جدا از تحولات سیاسی جهان تحلیل کرد. هر دو کشور تحت شدیدترین تحریم‌های غرب قرار دارند. ایالات متحده بارها نسبت به این همکاری‌ها ابراز نگرانی کرده است.  اما واقعیت این است که این همکاری، پاسخی استراتژیک به تلاش غرب برای انزوای تکنولوژیک ایران است. گزارش‌ها حاکی از آن است که روسیه همکاری‌های فضایی را به‌عنوان «سنگ‌بنای توافق جدید» با ایران می‌بیند. حتی صحبت از مشارکت ایران در پروژه‌های بلندپروازانه‌تری مانند «ایستگاه مداری جدید روسیه» و پروژه‌های مشترک قمری به میان آمده است که نشان می‌دهد مسکو، ایران را نه یک مشتری، بلکه یک شریک می‌بیند.
 
دیپلماسی علمی
همکاری‌های فضایی ایران و روسیه، مصداق بارز دیپلماسی علمی در خدمت منافع ملی است. ایران با هوشمندی، ضمن حفظ برنامه بومی فضایی خود و نیاز روسیه به متحدان جدید، برای پر کردن خلأهای تکنولوژیک خود (به‌ویژه در حوزه پرتابگرهای سنگین و ماهواره‌های سنجشی دقیق) بهره برده است. پرتاب ۷ دی‌ماه، پیامی روشن دارد: تحریم‌ها ممکن است مسیر را دشوار کنند، اما نمی‌توانند مانع رسیدن ایران به مدار شوند. سایوز روسی، نردبانی است که مهندسان ایرانی از آن برای بالارفتن و تثبیت جایگاه خود درفضااستفاده می‌کنند؛نردبانی که به نظر می‌رسد پایه‌های آن هر روز محکم‌تر می‌شود.