هوای پاکم آرزوست

درحالی‌که تصمیم‌هایی مانند تعطیلی مدارس، اجرای طرح زوج و فرد و محدودیت تردد خودروها تنها مسکنی موقت برای بحران آلودگی هوا به‌شمار می‌رود، متخصصان تأکید دارند مهم‌تر از هر چیز باید سلامت مردم و خانواده‌ها در اولویت سیاست‌گذاری قرار گیرد. توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی پاک، اسقاط خودروهای فرسوده، ارتقای کیفیت سوخت و حمایت از سرمایه‌گذاری در انرژی‌های خورشیدی و بادی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند ایران را از این وضعیت هشدارآمیز نجات دهد.مسأله آلودگی هوا آن‌قدر جدی است که نباید ساده از کنار آن گذشت. به‌تازگی محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت با هشدار نسبت به مرگ سالانه ۵۰هزار نفر بر اثر آلودگی هوا در کشور اعلام کرد: آلودگی هوا دیگر یک مسأله زیست‌محیطی صرف نیست بلکه تهدیدی مستقیم برای سلامت و جان مردم به‌شمار می‌رود. براساس آمار جهانی، حدود ۷۰۰هزار کودک در جهان قربانی این پدیده می‌شوند.در همین حال، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت نیز معتقد است: پایین بودن کیفیت سوخت یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوای کلانشهرهاست. مهار آلودگی هوا تنها با هماهنگی دستگاه‌های مرتبط، اجرای دقیق قانون هوای پاک و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر ممکن است. آلودگی هوادیگر تنها یک آمار نیست؛ صدای خس‌خس سینه‌ کودکان، نفس‌های سنگین سالمندان و اضطراب پدر و مادرهایی است که هر روز شاخص آلودگی را چک می‌کنند. اگر این بحران جدی گرفته نشود، آرام و بی‌صدا آینده‌ خانواده‌های ایرانی تباه می‌شود. در ادامه‌ گفت‌وگو با احمد طاهری، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست کشور درباره این موضوع را می‌خوانید. 

هر سال با آغاز فصل سرد به‌دلیل تشدید آلودگی هوا، شاهد تصمیم‌هایی مانند تعطیلی مدارس، اجرای طرح زوج و فرد و... هستیم. چرا این اقدامات موقتی است و هنوز اقدامی ریشه‌ای برای آلودگی هوا انجام نشده؟ برنامه مرکز ملی هوا برای کنترل پایدار آلودگی چیست؟  
آلودگی هوا مسأله‌ای است که در طول چند دهه شکل گرفته و رفع آن در یکی دو سال ممکن نیست. این موضوع در دولت چهاردهم با اولویت ویژه‌ای در دستور کار قرار گرفته و مجموعه‌ای از اقدامات اساسی آغاز شده که امیدواریم نتایج اولیه آن را در سال جاری ببینیم و در سال‌های آینده اثرات آن نمایان شود. برای نمونه، سال گذشته برای نخستین‌بار در نیروگاه شازند از سوخت مازوت کم‌گوگرد استفاده شد که این اقدام به بهبود قابل‌توجه کیفیت هوای این شهر انجامید.امسال نیز با هماهنگی وزارتخانه‌های نفت و نیرو و مصوبات کارگروه ملی، میزان توزیع مازوت کم‌گوگرد به بیش از ۲۵۰میلیون لیتر رسیده است. یعنی برای نخستین‌بار در کشور، این مقدار سوخت پاک‌تر در شرایط اضطرار آلودگی هوا در نیروگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این اقدام یکی از گام‌های مهم در جهت کاهش آلودگی ناشی از نیروگاه‌هاست و برنامه ما افزایش تدریجی سهم آن در سال‌های آینده خواهد بود. 

آیا این اقدامات فقط مربوط به نیروگاه‌های مازوت‌سوز است یا سایر واحدها هم مشمول آن می‌شوند؟
‌این اقدامات محدود به نیروگاه‌های مازوت‌سوز نیست. در زمینه‌ توزیع سوخت استاندارد‌ برای نیروگاه‌هایی که از ‌گازوئیل‌ استفاده می‌کنند نیز پیگیری‌های جدی انجام شده تا حداکثر مقدار سوخت استاندارد برای آنها تأمین شود؛ به‌ویژه در نیروگاه‌های مجاور کلانشهرها و صنایع بزرگ.در حوزه‌ حمل‌ونقل نیز برنامه‌ریزی شده که در کلانشهرها، سوخت با کیفیت حداقل یورو ۴ توزیع شود تا در فصل سرد، آلودگی ناشی از خودروها کاهش یابد. در بحث نوسازی ناوگان فرسوده نیز از سال گذشته، موضوع اسقاط این ناوگان را با جدیت دنبال کردیم.خوشبختانه در سال گذشته، بالاترین میزان اسقاط در کشور به ثبت رسید و با همکاری دستگاه‌های مسئول، حدود ۳۵۰هزار وسیله نقلیه فرسوده از رده خارج شد که رکورد جدیدی محسوب می‌شود. البته هنوز ضعف‌هایی وجود دارد که در حال رفع آنها هستیم؛ به‌ویژه در بخش موتورسیکلت‌ها و ناوگان سنگین دیزلی.در کارگروه ملی مصوبه‌ای داشتیم برای اسقاط ۲۰هزار موتورسیکلت کار درتهران و جایگزینی آنها با موتورسیکلت برقی از طریق مکانیسم «گواهی صرفه‌جویی». این طرح برای نخستین‌بار درکشور اجرا می‌شود و هرچند در ابتدا با چالش‌هایی روبه‌رو بود، اکنون بخش اولیه‌ آن عملیاتی شده و تعدادی از موتورسیکلت‌های برقی در شهر فعال هستند. هدف ما این است که این طرح به سایر کلانشهرها هم گسترش یابد.

درباره‌ ناوگان دیزلی که سهم بالایی در آلودگی هوا دارد چه برنامه‌ای دارید؟
در آخرین جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا، برنامه پیشنهادی ما برای اسقاط ناوگان دیزلی بررسی و تصویب شد. این برنامه به دولت ارسال شده و امیدواریم به‌زودی ابلاغ و اجرایی شود، چون می‌تواند تأثیر زیادی بر کاهش مصرف سوخت و آلاینده‌های دیزلی داشته باشد.
 
چه اندازه نظارت بر معاینه فنی وسایل نقلیه را مؤثر ارزیابی می‌کنید و چه اقداماتی برای بهبود آن انجام شده است؟
معاینه فنی از دو جنبه برای ما اهمیت دارد. اول، نظارت بر ناوگان حمل‌ونقل تا مطمئن شویم همه خودروها معاینه فنی معتبر دارند. دوم، نظارت بر عملکرد مراکز معاینه فنی، تا فرآیند آزمون به‌درستی انجام شود.در جلسات متعدد کارگروه ملی،درباره‌ تقویت ارتباط میان سه نهاد اصلی این فرآیند(پلیس راهور،سامانه سیمفاوشهرداری‌های کلانشهرها) تصمیم‌گیری شد. یکی از گام‌های مؤثر، انتقال روزانه داده‌ها از سامانه سیمفا به پلیس راهور بود که اکنون اجرایی شده و بخشی از مشکلات ارتباطی را برطرف کرده است.همچنین در حال رفع چالش‌های باقیمانده بین شهرداری‌ها و پلیس هستیم تا نظارت به‌شکل کامل انجام شود.درحال‌حاضر، سازوکار نظارت بر مراکز معاینه فنی براساس مصوبه‌ای است که به سال ۱۳۹۳ بازمی‌گردد؛ یعنی پیش از تصویب قانون هوای پاک. در قانون هوای پاک وظایف جدیدی برای برخی دستگاه‌ها، ازجمله سازمان حفاظت محیط‌زیست، تعریف شده است.بنابراین لازم است این آیین‌نامه به‌روزرسانی شود. جلسات کارشناسی برای اصلاح آن برگزار شده و متن نهایی  به‌زودی برای تصویب در اختیار دولت قرار می‌گیرد.

به موضوع نیروگاه‌ها اشاره کردید. با توجه به این‌که نیروگاه‌هایی هستند که در داخل یا نزدیکی کلانشهرها قرار دارند،سال گذشته شاهد تشدید آلودگی هوا در برخی مناطق بودیم و کارشناسان علت آن را مازوت‌سوزی عنوان کردند. آیا برنامه‌ای برای انتقال این نیروگاه‌ها به خارج از محدوده شهری وجود دارد؟
نیروگاه‌هایی که در داخل شهرها قرار دارند مثل نیروگاه‌های بعثت و طرشت در تهران، به‌هیچ‌عنوان اجازه مصرف مازوت ندارند و صرفا باید از گاز به‌عنوان سوخت استفاده کنند. موضوعی که درباره استفاده از مازوت کم‌گوگرد عرض کردم، مربوط به نیروگاه‌های خارج از محدوده‌ کلانشهرهاست که در شرایط اضطرار ممکن است از این سوختاستفاده کنند.به‌صورت‌کلی می‌توان گفت که حتی نیروگاه‌های خارج از محدوده‌ شهر نیز در کیفیت هوای کلانشهرها تأثیر دارند، اما در مورد نیروگاه‌های داخل شهر، همان‌طور که در سال‌های گذشته اجازه مازوت‌سوزی نداشتند، امسال هم سازمان حفاظت محیط زیست به‌هیچ‌وجه مجوز مصرف مازوت در این نیروگاه‌ها را صادر نخواهد کرد.

برخی کارشناسان معتقدند ساخت‌وسازهای بلندمرتبه درغرب‌تهران باعث‌اختلال درجریان‌طبیعی بادوتهویه هوا می‌شود. آیا مطالعات شما این نظریه را تأیید می‌کند؟
به‌طورکلی، وقتی در مسیر دالان‌های بادی یک شهر بلندمرتبه‌سازی انجام شود، قطعا بر تهویه و جریان هوا تأثیر می‌گذارد. البته میزان دقیق این تأثیر نیاز به مطالعات علمی و دقیق دارد و این بررسی‌ها باید پیش از صدور مجوزهای ساخت‌وساز انجام می‌شد.نمی‌توانیم بگوییم که این ساخت‌وسازها بی‌تأثیرند، اما نکته‌ مهم‌تر این است که ابتدا باید منابع انتشار آلاینده‌ها در محدوده‌ شهرها کنترل شود. درواقع، حتی پیش از آن‌که این بلندمرتبه‌سازی‌ها در تهران شکل بگیرد، مشکل آلودگی هوا وجود داشته است. بنابراین اولویت اصلی ما کاهش انتشار آلاینده‌ها از منابع ثابت و متحرک است؛ چون تا زمانی که نتوانیم از منبع، تولید آلودگی را کاهش دهیم، اصلاح ساخت‌وسازها به‌تنهایی تأثیر چشمگیری نخواهد داشت.

درشرایط تشدید آلودگی‌هوا،چه توصیه‌هایی برای گروه‌های‌حساس ازجمله کودکان،سالمندان وبیماران قلبی یاتنفسی دارید؟
همواره توصیه ما این بوده که مردم از اطلاع‌رسانی‌های لحظه‌ای مربوط به وضعیت آلودگی هوا استفاده کنند. درحال‌حاضر از طریق بسترهای مختلف، ازجمله اپلیکیشن کیفیت هوا (سامانه پایش کیفی هوا)، اطلاعات به‌روز درباره شاخص آلودگی در ایستگاه‌های سراسر کشور منتشر می‌شود. این سامانه شاخص ساعتی کیفیت هوا را به تفکیک آلاینده‌ها در اختیار مردم قرار می‌دهد.توصیه ما این است در زمان‌هایی که شاخص آلودگی افزایش پیدا می‌کند، گروه‌های حساس تا حد امکان از تردد در خیابان خودداری کنند.تفاوت قابل‌توجهی بین میزان آلودگی هوا در فضای باز و فضاهای بسته (مثل منازل) وجود دارد. بنابراین هرچقدر افراد بتوانند کمتر در معرض هوای بیرون قرار بگیرند، می‌توانند به‌طور مؤثرتری از سلامت خود در برابر آلودگی هوا محافظت کنند. 

تابلوهای سنجش کیفیت هوا در سطح شهر وضعیت آلودگی را با رنگ‌های مختلف نشان می‌دهند. تا‌چه‌اندازه می‌توان به دقت و صحت این داده‌ها اعتماد کرد؟
در کلانشهرها، بسته به محل نصب تابلو، نگهداری و به‌روزرسانی آنها بر عهده شهرداری‌ها و ادارات کل محیط‌زیست استان‌هاست. شاخص کیفیت هوا به‌صورت ساعتی محاسبه و به‌روزرسانی می‌شود؛ یعنی هر ساعت داده‌های جدید از ایستگاه‌های سنجش دریافت و پس از پردازش، علاوه‌ بر اپلیکیشن‌ها و سامانه‌های آنلاین، به تابلوهای اطلاع‌رسانی شهری نیز انتقال می‌یابد.رنگ‌های نمایش داده شده روی تابلوها نمایش داده می‌شود، براساس مقدار شاخص ساعتی تنظیم می‌شوند؛ بنابراین اطلاعاتی که مردم روی این تابلوها می‌بینند، به‌روز و قابل استناد است. 

درسال‌های گذشته، دربرخی روزهای پاییز شاهد شرایط «پرخطر» آلودگی هوابودیم وبرخی کارشناسان معتقدند در چنین‌شرایطی برای حفظ سلامت خانواده‌ها باید شهر تخلیه شود. آیا این موضوع صحت دارد؟ چرا هیچ‌وقت چنین‌تصمیمی اجرا نشده است؟
ساز‌و‌کار تصمیم‌گیری در شرایط اضطرار آلودگی هوا، براساس دستورالعمل مصوب دولت انجام می‌شود. کنترل و مدیریت وضعیت آلودگی درهرکلانشهر برعهده استاندار است وسازمان حفاظت محیط زیست، نقش دبیر کارگروه اضطرار آلودگی هوارا دارد. تصمیم‌ها بر‌مبنای «دستورالعمل تبصره ۳ماده ۳ قانون هوای پاک» اتخاذ می‌شود؛ در این دستورالعمل، به‌طور دقیق مشخص شده که با توجه به شاخص آلودگی و پیش‌بینی‌های اداره کل هواشناسی استان، چه اقداماتی بایدصورت گیرد. 
نکته‌ مهم این است که وقتی شاخص آلودگی در محدوده‌ خطرناک قرار می‌گیرد، معمولا به‌علت بروز پدیده‌ گرد‌و‌غبار است، نه آلودگی ناشی از وارونگی دما که در فصل سرد تجربه می‌کنیم. دستورالعمل اقدام در زمان وقوع گرد‌و‌غبار، با دستورالعمل مربوط به وارونگی دما متفاوت است. بنابراین تصمیمات مربوط به تعطیلی یا محدودیت فعالیت‌ها، متناسب با نوع آلودگی و مدت پایداری آن اتخاذ می‌شود.

در سال‌های اخیر استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا در خانه‌ها افزایش یافته است. آیا واقعا این دستگاه‌ها تاثیر محسوسی بر کاهش مواجهه با آلودگی دارند؟
در‌هر‌صورت، استفاده از دستگاه تصفیه هوا در فضاهای بسته می‌تواند تا‌حدی به کاهش غلظت ذرات معلق کمک کند؛ اما باید توجه داشت که هیچ‌فضایی به‌صورت مطلق «بسته» نیست.با باز‌شدن در یا پنجره، تبادل هوا به‌‌سرعت انجام می‌شود و میزان آلودگی داخلی تحت تاثیر هوای بیرون قرار می‌گیرد. بنابراین، تاکید اصلی ما باید بر کاهش میزان انتشار آلاینده‌ها در مبدا باشد، نه بر تصفیه هوایی که پیش‌تر آلوده شده است. تصفیه ثانویه تنها می‌تواند اثر محدود و موقتی داشته باشد. 

در پایان، اگر بخواهید چند راهکار عملی و مؤثر برای کاهش پایدار آلودگی هوا در تهران و سایر کلانشهرها پیشنهاد دهید، مهم‌ترین اولویت‌ها از نظر شما چیست؟
برای دستیابی به کاهش پایدار آلودگی هوا، اقدامات باید به‌صورت اولویت‌دار و همزمان دنبال شود.مهم‌ترین اقدام در حوزه‌ منابع متحرک، موضوع اسقاط ناوگان فرسوده است. اکنون تعداد بالایی وسیله نقلیه فرسوده در کلانشهرها، از‌جمله تهران، تردد می‌کنند که باید برحسب اولویت نوسازی شوند، به‌‌ویژه ناوگان‌های کار و حمل‌‌و‌نقل عمومی که پیمایش بالایی دارند.بخشی از این نوسازی از طریق صدورگواهی صرفه‌جویی انرژی وبرقی‌سازی درحال انجام است، اما حجم ناوگان فرسوده بسیار بیشتر از ظرفیت فعلی است و نیاز به همکاری جدی همه دستگاه‌ها، به‌ویژه وزارت صمت وجود دارد. 
موضوع بعدی، معاینه فنی خودروهاست که باید با دقت و جدیت بیشتری دنبال شود.همچنین گسترش ناوگان حمل‌ونقل عمومی برقی ازجمله اتوبوس‌ها و تاکسی‌های برقی ازاولویت‌های اصلی ماست.هرچند در تهران گام‌های مثبتی دراین زمینه برداشته شده، اما هنوز پاسخگوی نیاز شهر نیست؛ در‌حال پیگیری هستیم تا این طرح در سایر کلانشهرها هم اجرایی شود.
البته توسعه ناوگان برقی بدون ایجاد زیرساخت‌های شارژ مناسب ممکن نیست و این مرحله از کار، زمانبر است. با‌این‌حال، این موضوع نه‌تنها به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند بلکه از نظر مدیریت ناترازی انرژی کشور نیز اثر مثبت دارد. به‌‌همین‌دلیل،مجموعه‌های مختلف از جمله وزارتخانه‌های نفت ونیرو در‌حال همکاری برای پیشبرد این هدف هستند. درحوزه‌ منابع ثابت نیز اقدامات موثری انجام شده است؛ ازجمله کاهش مصرف مازوت و بهبود کیفیت نفت‌گاز مصرفی در نیروگاه‌ها و صنایع بزرگ؛ البته لازم است این روند به کل کشور تعمیم یابد تا در فصل پاییز که با مساله تشدید آلودگی هوا مواجه هستیم، میزان مصرف سوخت‌های غیراستاندارد به حداقل ممکن برسد.