بازنمایی مادر در دنیای هنر

با وجود این بازنمایی مادران و زنان در هنرهای مختلف تا چه اندازه درخور جایگاه و منزلت آنهاست؟ آیا حوزه فرهنگ و هنر توانسته متناسب با جایگاه مادران در سبک‌های مختلف هنری حق مطلب را ادا کند؟ در گزارش زیر، به این سوالات پاسخ می‌دهیم و مرور کوتاهی داریم بر بازنمایی تصویر مادر در حوزه‌های مختلف فرهنگی و هنری.

سینما 
در سینمای ایران، مقام زن و مادر همواره جایگاه رفیعی داشته و ویژگی‌های درونی مقام مادر و جایگاه بیرونی آن، این اجازه را به فیلمنامه‌نویسان داده که بهره‌برداری‌های سینمایی ویژه‌ای از این موقعیت‌های دراماتیک ببرند.  فیلم‌های مادر، گل‌های داوودی، کیمیا، گیلانه، مهمان مامان، اینجا بدون من، زیر پوست شهر، شیار ۱۴۳، خون‌بازی و... چهره‌ای واقعی از زن و مادر ایرانی را به تصویر می‌کشد که همواره در حافظه بصری مخاطبان سینما باقی می‌مانند. مگر می‌شود آن سکانس از فیلم «مادر» را فراموش کرد که ناگهان برق خانه قطع می‌شود. یکی هول می‌کند، یکی دنبال کبریت می‌رود، یکی جیغ می‌کشد و یکی سراغ چراغ را می‌گیرد و در این میان مادر است که آرام و مطمئن فانوس به دست رهسپار پلکان خانه می‌شود و به سوی نور می‌رود و مثل نور در نور غرق می‌شود یا زنده‌یاد حمیده خیرآبادی که «مادر سینمای ایران» هم لقب دارد را قطعا کسی نیست که نشناسد. با آن چهره مهربان و شکل و شمایل فیزیکی و لباس‌های گلداری که می‌پوشید، تیپ ثابت و همیشگی یک مادر تمام‌عیار ایرانی بود. حضور او در فیلم «اجاره‌نشین‌ها» در نقش مادری که با مهر بی‌دریغش سعی دارد دعواهای مدام پسرانش را پایان دهد بسیار درخشان و کم‌نظیر است. از ماندگارترین لحظات بازی خیرآبادی جایی است که می‌خواهد بین دو پسرش با بازی عزت‌ا... انتظامی و رضا رویگری آشتی برقرار کند و تلاش می‌کند پسر بزرگش سوئیچ ماشین را به برادر کوچکش بدهد. او در این لحظه با دلواپسی آشنایی که مختص به مادران است می‌گوید: «دو تا برادرین، خوب نیست با همدیگه تو یه خونه قهر باشین. خدا الهی عمرت بده.» 

نقاشی
جایگاه مادر همواره مورد توجه نقاشان سبک‌های مختلف هنری بوده است. موضوعی که به بهانه آن می‌توان تصاویر چشم نواز خلق کرد. در ایران و جهان در سبک‌های مختلف هنری تابلوهای بسیاری با موضوع مادر به تصویر کشیده شده است.  یکی از مهم‌ترین تابلوهای نقاشی با موضوع مهر مادری، اثری از شهراد ملک فاضلی (هنرمند معاصر ایرانی) است. در این تابلو که به سبکی واقع گرایانه با رنگ‌هایی ملایم ترسیم شده، مادری با ظاهری کاملا شرقی، پسر بچه‌اش را در آغوش کشیده و همراه با او مشغول تماشای پایین پل است. این تابلو مهر مادرانه‌ی زنان شرق را به خوبی به بیننده منعکس می‌کند.در جهان تابلوهایی با موضوع مادر از آغاز قرن هجدهم، به شکلی واقع‌گرایانه ترسیم شده‌اند. از جمله این آثار تابلویی از یک مادر و فرزندش اثر لئون ژان باسیل پرو، نقاش فرانسوی (۱۹۰۸ ـ ۱۸۳۲) است. این تابلو تصویری واقع گرایانه از یک مادر به همراه کودکش را نشان می‌دهد. مادر درحال بوسیدن کودک است درحالی که لوازم بافتنی و نخ کنار دستش قرار گرفته و در حال بافت لباسی برای کودکش است یا تابلوی دیگری به نام «مرد در دریا» اثر ونسان ون گوگ از آثاری مربوط به سبک امپرسیونیسم است که به نقش مادر بسیار دقیق می‌پردازد. هر چند نامش در ظاهر کمی عجیب و بی‌ارتباط است اما نام این اثر به مادری تنها و رنج دیده اشاره دارد که نوزادی را بغل گرفته و پدر نوزاد صیاد بوده و در دریا به سر می‌برد و مادر تنها با فرزندش نشسته است. 

تئاتر
زنان در تاریخ نمایش ایران جایگاه و نقش مهمی ایفا کرده‌اند. زنان شجاعی که در برابر ظلم و ستم جامعه اطراف‌شان می‌ایستند و از حقوق و کرامت انسانی خود دفاع می‌کنند. در این نمایشنامه‌ها، زنان اغلب نقش‌های برجسته‌ای داشتند. ازجمله مهم‌ترین این نمایش‌ها می‌توان به نمایش میدانی «جهان بانو» اشاره کرد. این نمایش که از نمایش‌های سنگین در حوزه نمایش‌های میدانی بود؛ روایتی تأثیرگذار داشت از زنان تأثیرگذار و تاریخ‌ساز از ابتدای عالم تا زمان حال. این نمایش از خلقت حضرت حوا آغاز می‌شد و در ادامه قصه‌زندگی حضرت‌هاجر،حضرت آسیه،حضرت‌مریم،حضرت خدیجه،حضرت‌زهرا(س)،حضرت زینب(س)وحضرت معصومه(س) را روایت می‌کرد. بعد از آن نمایش وارد تاریخ معاصر ایران می‌شد و نقش زنان تأثیرگذار در ماجرای کشف حجاب دوره رضاخان، دوران انقلاب، دفاع‌مقدس و در نهایت عصر حال را به تصویر می‌کشید یا نمایش «تمام مادران ما» که چندی پیش ‌روی صحنه رفت با نگاه جدید دینی نقش مادران را در طول تاریخ می‌دیدیم. مادرانی که در کنار نقش مادری خود، گاهی پرستاری می‌کنند و گاه اسلحه به دست گرفته و وارد میدان جنگ می‌شوند.در نمایشنامه‌های خارجی هم زنان شخصیت‌هایی فعال و قوی دارند. مثلا در «آنتیگونه» اثر سوفوکل، شاهد ایستادگی و نافرمانی آنتیگونه در برابر قوانین ظالمانه حاکم بر جامعه هستیم یا در«مده آ» اثر اوریپید شاهد زنی هستیم که در جامعه مردسالار روزگارش با وجود تهدیدهای ظالمانه‌ای که می‌شود به اوج می‌رسد. 

ادبیات
بزرگان ادب و شعر فارسى در وصف زن، مادر و ستایش زیبایى‌ها و قدردانى از جایگاه او سخنان بلندى گفته‌اند. در شعر معاصر هم شعرایی چون ایرج میرزا با «قلب مادر» و شهریاربا«ای وای مادرم» آثار ماندگاری در ستایش جایگاه مادرسروده‌اند یا فردوسی برای زن و مادر جایگاهی ورای پرورش فرزند و عشق به همسر قائل است و آن، احترام به خرد مادر است. مولوی در مثنوی معنوی، مقام زن را می‌ستاید و او را مایه امید و عشق می‌داند و فریدون مشیری، لذت یک لحظه مادر داشتن را از همه لذت‌ها گواراتر می‌داند. در این میان خواندن کتاب‌هایی از مادران شهدا هم خالی از لطف نیست. مثلا کتاب «دانه‌های سفید برف» نوشته صغری جوادی کتابی از مجموعه مادرانه(خاطرات مادران شهدای استان اردبیل) که در انتشارات صریر به چاپ رسیده است. این کتاب خاطرات شهید «حسن علفیان» با روایتگری منیژه محمد جعفرنژاد، مادر این شهید است که در روز پنجم آبان سال ۱۳۶۱ و همزمان با تاسوعای حسینی در جریان عملیات مسلم‌بن عقیل در سومار به شهادت رسیده یا کتاب «درگاه این خانه بوسیدنی است» نوشته زینب عرفانیان که خاطراتی است از زندگی بانوی بزرگوار، زینب عرفانیان که شاهد شهادت فرزندانش (داوود، رسول‌ و‌ علیرضا خالقی‌پور) است. روایتی ناب و مادرانه که نسل امروز را با حقیقت دفاع‌مقدس بیشتر آشنا می‌کند.