فرونشست فراتر از هشدار

دررحال‌حاضر حدود ۵درصد از خاک ایران (تقریبا ۸۰هزار کیلومترمربع) با ۳۶۰ منطقه مبتلا به این عارضه دردناک مواجه است. حالا کمیسیون آب، کشاورزی و منابع طبیعی مجلس از تدوین قانون فرونشست در برنامه کمیسیون آب و کشاورزی در سال ۱۴۰۳ به‌عنوان یکی از راهکارهای حل این بحران در کشور خبر داده است. این درحالی‌است که در قانون برنامه هفتم توسعه هیچ اشاره‌ای به مسأله فرونشست نشده است. طبق اعلام اتحادیه اروپا، چهارمیلی‌متر فرونشست زمین در سال طبیعی است، اما میانگین فرونشست در ایران ۱۵برابر این نرخ است، چراکه به گفته علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در برخی از مناطق کشور مثل استان کرمان و البرز این میزان حتی به ۴۰سانتی‌متر در سال هم رسیده است. آماری که عمق فاجعه فرونشست زمین در ایران را نشان می‌دهد؛ فاجعه‌ای که از دهه ۵۰ تاکنون گریبانگیر این مرز و بوم شده است و هربار با یک حادثه جدید، خودی نشان می‌دهد! 
   
سالانه یک تا ۵ متر سطح آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود!
ماجرای فرونشست زمین همراه با افت سطح آب‌های زیرزمینی در آبخوان‌های کشور ید طولایی دارد و نقطه آغاز آن به رشد جمعیت، توسعه صنعت و کشاورزی و افزایش نیاز غذایی مردم از اواسط دهه ۵۰ بازمی‌گردد. به گفته بیت‌اللهی، این عارضه ازدهه۵۰به‌صورت خفیف وملایم در بعضی از پهنه‌های محدود شکل‌گرفت، اما جهش این پدیده از سال ۷۳ به بعد آغاز شد و اجرای طرح‌های کشاورزی گسترده و حفاری‌های بی‌رویه چاه‌ها، نیاز آبی بسیاری در کشور ایجاد کرد که تامین این نیاز خود به ایجاد یک‌میلیون حلقه چاه در کشور منجر شد و به‌تبع‌آن به‌صورت بی‌رویه و غیراصولی آب‌های زیرزمینی استخراج شدند. وی ادامه می‌دهد: ادامه آن وضعیت و عدم چاره‌اندیشی سبب شد تا اکنون به یک مرحله بحرانی برسیم و هرسال شاهد کاهش یک تا پنج متری سطح آب‌های زیرزمینی باشیم. نکته غم‌انگیزتر ماجرا اینجاست که در طول این چند دهه که ما درگیر این چالش هستیم، متاسفانه اقدام ملموسی هم مشاهده نشده ، درحالی‌که شهری مثل توکیوکه درسال۱۹۶۵، ۱۲سانتی‌متردرسال فرونشست داشته درسال۲۰۰۰ این عددرابه صفر رسانده‌اند. 
 
استان کرمان؛ رتبه اول فرونشست زمین
با یک مرور سطحی در حوادث و اتفاقات اخیر مثل فرونشست زمین در گرگان و سقوط یک خودرو به چاله‌ای در زمین، فرونشست اصفهان و تخلیه شهرک مسکونی، فرونشست زمین در میدان ونک تهران و وحشت مردم و مصدومیت یک نفر و دو روز پیش نیز تکرار این حادثه در محله چیذر پایتخت و تخلیه چندین واحد مسکونی می‌توان به این واقعیت پی برد که تهدید فرونشست زمین حالا از هر زمانی جدی‌تر شده است. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با جام‌جم در خصوص آخرین وضعیت زمین می‌گوید: آخرین پردازش‌ها توسط چند تیم کارشناسان با رویکردهای مختلف نشان می‌دهد که درحال‌حاضر فرونشست زمین ضمن توسعه پهنه‌های خود در تمام استان‌های کشور اثرات سطحی خود را نشان داده است. فرونشست زمین در برخی استان‌ها، پدیده‌ای نگران‌کننده و جدی است که تأثیرات وخیمی بر زندگی شهری و زیرساخت‌های آنها دارد. به گفته بیت‌اللهی، درحال‌حاضر استان خراسان‌رضوی از نظر مساحت پهنای فرونشستی زمین رتبه اول را در کشور دارد و از نظر مقدار و نرخ فرونشست نیز استان کرمان با سالانه ۴۰سانتی‌متر بیشترین نرخ را در میان استان‌های ایران دارد. رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین بیان می‌کند: نرخ فرونشست در استان کوچک البرز در محدوده جنوبی ۳۵سانتی‌متر در سال است و عدد فرونشست زمین در جنوب‌غربی تهران نیز به حدود ۲۰سانتی‌متر در سال می‌رسد. وی می‌افزاید: همچنین متاسفانه درحال‌حاضر کل محدوده شهری اصفهان درگیر فرونشست زمین شده و در جنوب‌شرقی شیراز نیز این مسأله خود را نشان می‌دهد که همه موارد ثبت‌شده در این حوزه گویای این مساله است که این روزها چقدر خطر فرونشست در کشور ما بالاست.
 
ایران؛ رتبه نخست پراکندگی پهنه‌های فرونشستی در جهان
آمارهای مختلفی در خصوص رتبه ایران از نظر میزان و وسعت پهنه‌های فرونشستی وجود دارد. برخی آمارها حکایت می‌کند که ایران رتبه دوم جهان از نظر نرخ «فرونشست زمین» و رتبه سوم جهانی از نظر «وسعت مناطق تحت‌تأثیر فرونشست» را دارد. بااین‌حال بیت‌اللهی از وخیم‌تر بودن اوضاع خبر می‌دهد و می‌گوید: در مقایسه جهانی انجام‌شده در حوزه فرونشست زمین، تنها کشوری که مقادیر فرونشست آن فقط در یک پهنه از ایران بالاتر بود یک ایالت در هندوستان است، اما غیر از آن هیچ کشور دیگری وجود ندارد که مانند ایران تمامی استان‌های آن درگیر این مسأله باشد. بنابراین از نظر تعداد و پراکندگی پهنه‌های فرونشستی که در تمامی استان‌های کشور وجود دارد ایران رتبه نخست در جهان را دارد که متاسفانه تراکم جمعیت و مناطق مسکونی متعدد نیز دقیقا در همین مناطق شکل گرفته است.
 
استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی؛عامل اصلی فرونشست زمین
کارشناسان معتقدند که مسأله فرونشست زمین که حالا در کشور ما تبدیل به یک بحران جدی شده، پدیده‌ای انسان‌ساز بوده و دلایل اصلی ایجاد این عارضه نیز گواه همین مسأله است. به گفته بیت‌اللهی کشاورزی غیراصولی، حفر چاه‌های آب متعدد، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، مکان‌یابی غیرکارشناسانه تاسیسات صنعتی آب و...ازجمله عواملی است که این پدیده را در کشور ما تشدید کرده. این کارشناس درخصوص کشاورزی غیراصولی به‌عنوان عامل اصلی استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی می‌گوید: در کشور خشک و نیمه‌خشک ایران در استان‌های خشکی مثل اصفهان و فارس که درگیر جدی فرونشست زمین هستند، اصلا معنی ندارد که برنج کاشته شود. یا در خوزستان یا ورامین که هندوانه و صیفی‌جات کاشته می‌شود و نیاز به آب دارد وقتی رودخانه‌های جاری نداریم، این نیاز آبی از طریق حفر چاه‌های متعدد تامین می‌شود.علاوه بر توسعه کشت و زرع غیرمنطقی، ما آبیاری اصولی هم نداریم؛ یعنی آبیاری مزارع به‌صورت غرقابی است و آب در سطح زمین رها می‌شود که ۶۰ تا ۷۰ درصد چنین آبی از بین می‌رود. در چنین شرایطی اگر زمین فرونشست نکند پس چه کار کند؟ 
 
مرد عمل باشید!
اخیرا کمیسیون آب، کشاورزی و منابع طبیعی مجلس خبر از تدوین قانون فرونشست در برنامه کمیسیون آب و کشاورزی در سال ۱۴۰۳ به‌عنوان یکی از راهکارهای حل این بحران در کشور داده است؛ موضوعی که رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در واکنش به آن می‌گوید: درحال‌حاضر مشکل ما تدوین قانون نیست، چون در قانون مدیریت بحران صراحتا به این مسأله اشاره شده است. مشکل در اجراست. من از همان مجلسی که می‌خواهد این قانون را تصویب کند سؤال دارم که قبل از این قانون، ما قانون هفتم توسعه را به‌عنوان مشق پنج‌ساله تمامی دستگاه‌های کشور داریم، اما چرا در این قانون در حد یک واژه هم به مسأله فرونشست زمین اشاره نشده است؟

۱۰سال تا مرگ آبخوان‌ها
بیت اللهی درخصوص این که چقدر برای بهبود این شرایط فرصت داریم، می‌گوید: بنده به‌عنوان فردی که۳۰سال است درگیر این موضوع هستم با قاطعیت اعلام می‌کنم که در حیطه فرونشست زمین پنج تا ۱۰سال فرصت داریم که دست به اقدام بزنیم، در غیر این‌صورت به شرایطی می‌رسیم که فشردگی آبرفت اتفاق می‌افتدونفوذپذیری سطح زمین صفروموادمغذی خاک توسط آب‌های سطحی شسته می‌شود؛ یعنی مرگ آبخوان‌‌ها و دشت‌های ما اتفاق می‌افتد و برای نسل بعدی یک بحران بسیارجدی است.