هم‌قدم فیلم‌ها؛ همسفر جاده‌ها 

گردشگری فیلم پدیده‌ای رو به رشد در سراسر جهان است و به‌واسطه رشد صنعت سرگرمی و افزایش سفر‌های بین‌المللی بیش از گذشته مورد توجه سرمایه‌گذاران این حیطه قرار گرفته است. در سینمای ایران نیز گرچه نمونه‌های اندکی از توجه به گردشگری فیلم وجود دارد، اما لازم است ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت تجربه‌های قبلی و هوشمندی درخصوص الزامات رسیدن به نقطه مطلوب، برنامه‌های جامعی برای توسعه این صنعت طراحی کرد. به نظر می‌رسد در گام نخست باید گردشگری فیلم را به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های جدی و تقریبا نوظهور در صنعت گردشگری به رسمیت بشناسیم و از طریق ریل‌گذاری، تحقق اهداف آن را دست‌یافتنی‌تر کنیم. همچنین سینماگران و مدیران فرهنگی و هنری باید شرایط حمایت از آن دست تولیداتی نمایشی را که به هر طریقی موجب معرفی جاذبه‌های سیاحتی و زیارتی می‌شوند فراهم کنند. در نهایت نمی‌توان از اهمیت لزوم روابط هم‌افزا بین دستگاه‌های اجرایی گوناگون با مسئولیت‌های مشترک فرهنگی، اقتصادی، گردشگری، دیپلماسی و... در شکل‌پذیری و محقق شدن این مهم ساده گذشت. 

اهمیت تأثیر تصاویر در فرآیند تصمیم‌گیری سفر، مدت‌هاست که در توسعه صنعت گردشگری، مورد توجه قرار گرفته است. حتی در بسیاری از مواقع ممکن است تأثیر یک تصویر، بیشتر از اطلاعات واقعی در فرآیند تصمیم‌گیری انتخاب محل سفر تأثیرگذار باشد. یک اصل پذیرفته شده می‌گوید که یک تصویر مثبت، انگیزه سفر به یک منطقه را افزایش می‌دهد، همان‌طور که یک تصویر منفی، این انگیزه را کاهش خواهد داد. گردشگری سینمایی یا سینما‌توریسم یعنی عرضه تصاویر از ناب‌ترین مکان‌ها یا ارائه تصاویر دیده نشده از طبیعت یا میراث تاریخی کمتر شناخته شده در فیلم‌ها و سریال‌ها که انگیزه‌ای در تماشاگران این آثار نمایشی ایجاد می‌کند تا با سفر به لوکیشن فیلم، خودشان را جای شخصیت‌های آن بگذارند و از حضور در فضایی که قصه‌ای سینمایی یا تلویزیونی مهیجی روایت شده، حظ دوچندانی از حال و هوای فیلم ببرند. البته گردشگری فیلم تنها مخصوص آثار سینمایی و تلویزیونی نیست و آثار مستند، انیمیشن و دیگر برنامه‌های تلویزیونی را نیز در برمی‌گیرد. با این‌که در سینما و تلویزیون ایران تصاویر متعددی از ظرفیت‌های گردشگری کشور ارائه شده، اما این میزان تولیدات در مقایسه با جاذبه‌های منحصر به فرد گردشگری ایران، واقعا ناچیز است و عوامل متعددی در این وضعیت دخیل هستند. 

 

برای توسعه گردشگری فیلم استفاده از ابزار‌های تبلیغاتی مانند عکس، فیلم، بروشور و تبلیغات محیطی ضروری است. با پیشرفت فناوری و تولیدات سینمایی فرصت‌های جدیدی برای جذب گردشگران ایجاد شده است. در ایران رشد سینما و تولید مجموعه‌های نمایشی برای تلویزیون یا شبکه‌های نمایش خانگی به‌ویژه در حوزه‌های تاریخی و فرهنگی می‌تواند موجب جلب توجه گردشگران داخلی و خارجی شود، اما به‌رغم تولید فیلم‌ها و سریال‌های موفق، تاکنون مطالعه جامع و دقیقی درباره عوامل مؤثر بر رونق این صنعت و چالش‌های موجود در ایران انجام نشده است. با این‌که مجموعه‌هایی مانند «یوسف پیامبر»، «مختارنامه»، «سلمان فارسی»، «روزی روزگاری»، «قصه‌های مجید»، «شهرزاد»، «جیران»، «نون خ»، «پایتخت» و... در سینما نیز فیلم‌های «محمد رسول‌ا...»، «مادر»، «خیلی دور، خیلی نزدیک»، «خانه دوست کجاست؟»، «فرش باد»، «در دنیای تو ساعت چند است»، «شبی که ماه کامل شد»، «نفس»، «یه حبه قند»، «خسته نباشید» و... توانستند به‌واسطه لوکیشن‌هایی داخلی و خارجی خود و با به تصویر کشیدن خانه‌های قدیمی، میراث تاریخی، جاده‌ها، کویر‌ها و جنگل‌های ایران، جاذبه‌های بصری ایجاد کنند، ولی در بیشتر موارد یا اقدامات تبلیغاتی برای معرفی و برندسازی از این اماکن دیرهنگام بوده و شوق مخاطب برای حضور در لوکیشن فیلمی که دیده فروکش کرده یا تصاویری از برخی جاذبه‌های گردشگری و مناطق خاص نشان داده‌اند، به‌صورتی بوده که بیش از آن‌که تبلیغ باشد، ضدتبلیغ شده است. 

 

در مورد برخی فیلم‌ها به‌خصوص فیلم‌های تاریخی، شرایط بازدید از لوکیشن اثر برای بازدید عموم مهیا نیست؛ بنابراین می‌توان از‌جمله چالش‌های موجود در مسیر توسعه گردشگری فیلم در ایران را نبود زیرساخت‌های مناسب، کمبود تبلیغات مؤثر و عدم شناخت کافی از بازار‌های هدف دانست. در واقع، چون به ظرفیت‌های اقتصادی و گردشگری این اماکن واقف نبوده‌ایم، از سوی دیگر نگهداری از آن‌ها هزینه‌بر است، صورت‌مسأله را پاک کرده‌ایم و با بستن در‌ها روی علاقه‌مندان به بازدید از این لوکیشن‌ها، از تخریب احتمالی و در نتیجه هزینه مرمت و نگهداری از این لوکیشن‌ها جلوگیری کرده‌ایم؛ بنابراین در اولین قدم‌ها برای گسترش و کیفیت‌بخشی به گردشگری فیلم، لازم است با بهبود زیرساخت‌ها، از‌جمله توسعه حمل‌ونقل، اقامتگاه‌ها و خدمات گردشگری، رونق این نوع گردشگری را نه فقط برای مخاطبان ایرانی فیلم و سریال‌ها فراهم کنیم بلکه با ارائه تسهیلات و تبلیغات بهنگام و آبرومند، پای گردشگران خارجی که به‌واسطه شبکه‌های برون‌مرزی یا سکو‌های نمایش فیلم و سریال خانگی به تماشای تولیدات تلویزیون و سینمای ایران می‌نشینند به کشور باز کنیم. این دستاورد نه فقط اقتصاد فرهنگ را تقویت می‌کند، بلکه می‌تواند روایت صادقانه‌ای از فرهنگ اصیل ایرانی ـ اسلامی و سبک زندگی ایرانیان معاصر را به دیگران ارائه کند و حتی راهی برای غنای زبان فارسی و توسعه دامنه آن در دیگر کشور‌ها شود. 

 

چالش‌های اقتصادی و اجتماعی نیز می‌توانند بر توسعه گردشگری فیلم تأثیرگذار باشند. نوسانات اقتصادی و تغییرات اجتماعی ممکن است مانع از سرمایه‌گذاری در این حوزه شود. ورود توریست خارجی به ایران در همه زمان‌ها متأثر از رهبری دو عامل مهم نوسانات نرخ ارز و ریسک‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بوده که منجر به افزایش یا کاهش ورود گردشگران به ایران شده است؛ بنابراین ایجاد شرایط پایدار اقتصادی و اجتماعی ضروری است تا امکان رشد گردشگری فیلم فراهم شود.

در واقع می‌توان زنجیره نظام مسائل اقتصادی، شرایط اجتماعی و توجه تولیدات فرهنگی، در این گزارش فیلم‌ها و سریال‌ها به معرفی جاذبه‌های گردشی ایران را در توسعه صنعت گردشگری فیلم موثر دانست. 

 

انتخاب لوکیشن برای تهیه‌کننده‌های فیلم از چالش برانگیزترین اقدامات آنهاست، زیرا تهیه‌کننده‌ها تأمین‌کنندگان مالی فیلم هستند و تلاش می‌کنند لوکیشنی مقرون‌به‌صرفه انتخاب کنند. پس از انتخاب لوکیشن دو مشکل عمده برای ورود گردشگران به‌وجود می‌آید؛ اولین مشکل حین ساخت فیلم است، اگر لوکیشن کوچک و بسته باشد به‌دلیل وجود تعداد زیاد عوامل فیلم و شلوغی صحنه، امکان ورود گردشگران وجود ندارد. ورود گردشگران به لوکیشن باعث سروصدا می‌شود که برای ضبط فیلم مشکل ایجاد می‌کند. بازیگران نیز معمولا علاقه‌ای به حضور مردم در صحنه ندارند، زیرا تمرکزشان از بین می‌رود. علاوه‌بر این ورود گردشگران به صحنه داستان فیلم را فاش می‌کند که برای عوامل فیلم ناخوشایند است. دومین مشکل بعد از ساخت فیلم است؛ تهیه‌کنندگان اغلب محل فیلمبرداری را اجاره می‌کنند و پس از پایان ضبط، اختیاری بر آن ندارند که بخواهند ورود گردشگران را آزاد بگذارند. به‌دلیل اجاره‌ای بودن لوکیشن‌ها، تهیه‌کننده بر اثر حضور گردشگر به لوکیشن سود مالی نخواهد داشت. همچنین تهیه‌کنندگان و عوامل فیلم تمایل دارند تصویر برای مخاطب بکر باشد؛ بنابراین یا اجازه ورود گردشگران را نمی‌دهند یا بعد از اتمام ساخت فیلم لوکیشن را تخریب می‌کنند. این مسائل از معضلات اصلی در گردشگری فیلم است، زیرا مجوز بازدید از لوکیشن فیلم به گردشگران ارائه نمی‌شود. 

 

محافظت و نگهداری از لوکیشن‌ها کار دشوار و هزینه‌برداری است. شهرداری به‌عنوان یکی از سازمان‌های متولی برخی لوکیشن‌ها قادر نیست لوکیشن‌ها را در تمام ایام هفته برای بازدید عموم باز بگذارد. برای مثال بازدید از خانه شخصیت هاشم‌خان در سریال شهرزاد فقط در ایام نوروز یا روز‌های آخر هفته برای بازدید امکان‌پذیر است. مالکیت شهرک‌های سینمایی نیز در اختیار سازمان‌های مختلفی مانند سازمان هنری رسانه‌ای اوج، بنیاد مستضعفان و صداوسیماست. این تنوع و تعدد مالکیت‌ها در اداره و سازماندهی شهرک‌های سینمایی مشکلاتی ایجاد می‌کند. شهرک‌های سینمایی در دنیا اهمیت زیادی در رونق گردشگری فیلم دارند، اما در ایران این شهرک‌ها غالبا بازسازی نمی‌شوند و با استاندارد‌های جهانی فاصله دارند. علاوه‌بر این بسیاری از شهرک‌های سینمایی ایران امکان بازدید برای عموم را ندارند و برای بازدید از شهرک دفاع‌مقدس به مجوز نیاز است. همچنین که امکان بازدید از بسیاری از لوکیشن‌های گردشگری نیز در تمام ایام سال وجود ندارد. 

 

یکی از مشکلات عمده دیگر نبود زیرساخت‌های مناسب گردشگری در مناطق بکر و روستاهاست. این مناطق در رسانه‌های عمومی تبلیغ و در فیلم‌ها نشان داده می‌شوند، اما با هجوم تعداد زیاد گردشگران آثار مخربی در این مناطق به‌جا می‌ماند. نبود سایت گردشگری فیلم نیز یکی از مشکلات اساسی است، فیلمسازان برای پیداکردن لوکیشن از روش‌های سنتی مانند معرفی آشنایان یا کمک وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استفاده می‌کنند و مردم نیز برای پیداکردن لوکیشن فیلم‌ها مرجعی ندارند. همچنین بسیاری از جاذبه‌های گردشگری ایران به‌دلیل نبود مجوز ورود و عدم‌معرفی مناسب، متروکه و ناشناخته مانده‌اند. این مسأله باعث می‌شود که پتانسیل‌های گردشگری فیلم به‌طور کامل مورد استفاده قرار نگیرد. زیرساخت‌های گردشگری در ایران به‌ویژه هتل‌های استاندارد به اندازه کافی توسعه نیافته‌اند. این کمبود زیرساخت‌ها یکی از موانع مهم جذب گردشگران فیلم به ایران است. هتل‌ها و اقامتگاه‌های مناسب می‌توانند تجربه گردشگران را بهبود بخشیده و آن‌ها را به بازدید مجدد ترغیب کنند. 

 

از دیگر موانع رشد گردشگری فیلم در ایران ناشناخته‌بودن این نوع از گردشگری است. گردشگری فیلم نوع پیچیده‌ای از گردشگری است که با فیلم و گردشگری در ارتباط است و به‌دلیل نوظهور بودن برای عامه مردم شناخته‌شده نیست. فقط عده محدودی از متخصصان و فعالان گردشگری و رسانه از آن آگاهی دارند. از طرف دیگر مردم دارای ذائقه‌ها و سلایق متفاوتی هستند. برخی به فیلم علاقه‌مند هستند و برخی دیگر به آن بی‌علاقه هستند. در این میان جذب افراد بی‌علاقه به فیلم یا گردشگری توسط فیلم‌توریسم بسیار دشوار خواهد بود و به احتمال زیاد فیلم‌گردشگری بر آن‌ها اثرگذار نخواهد بود.

 

یکی از اصلی‌ترین موانع رشد گردشگری فیلم در ایران کمبود نیروی متخصص و آموزش‌های مربوطه است. بسیاری از افراد فعال در این حوزه تخصص کافی برای مدیریت و توسعه گردشگری فیلم ندارند. این کمبود باعث می‌شود تا توانایی بهره‌برداری از فرصت‌های موجود در این صنعت کاهش یابد. 

 

سرمایه‌گذاری یکی از ارکان اصلی توسعه هر صنعتی است. در ایران بخش‌خصوصی تمایل کمی به سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری فیلم نشان می‌دهد، این موضوع به‌دلیل ریسک‌های بالا و عدم تضمین بازگشت سرمایه است؛ نتیجه این وضعیت، کاهش منابع مالی موردنیاز برای توسعه زیرساخت‌ها و ارتقای کیفیت خدمات گردشگری فیلم است. 

 

تولید محتوای گردشگری یکی از ابزار‌های اصلی جذب گردشگران است، رسانه‌ها و مراکز گردشگری غالبا تولید محتوای گردشگری را دشوار و پرهزینه می‌دانند. این مسأله باعث می‌شود که ایران در مقایسه با کشور‌های دیگر در تولید محتوای گردشگری بسیار ضعیف باشد. بسیاری از آژانس‌های گردشگری نیز از تولید محتوای واقعی و جذاب خودداری کرده و به استفاده از عکس‌های جعلی روی می‌آورند. این امر باعث کاهش اعتماد و رضایت گردشگران می‌شود. 

 

صنعت فیلمسازی نیز با چالش‌های متعددی مواجه است که بر گردشگری فیلم تأثیر می‌گذارد. انتخاب لوکیشن‌های مناسب برای فیلمسازی به‌دلیل هزینه‌های بالا و محدودیت‌های مالی انسانی و امکانات دشوار است. بسیاری از فیلمسازان به‌دلیل محدودیت بودجه ترجیح می‌دهند لوکیشن‌های آپارتمانی و شهری را انتخاب کنند که این امر به کاهش جذابیت فیلم‌ها برای گردشگران منجر می‌شود. همچنین استفاده از فناوری‌های مدرن در فیلمسازی به‌علت هزینه‌های بالا بسیار محدود است. 

 

گردشگری فیلم در ایران به‌تازگی وارد مرحله اولیه خود شده و هنوز به‌صورت حرفه‌ای شکل نگرفته است. فعالان و صاحب‌نظران این حوزه بر این باورند که ضعف در این زمینه به‌دلیل سیاست‌گذاری نامناسب و برنامه‌ریزی نامنسجم است. یکی از موانع اصلی در توسعه گردشگری فیلم در ایران، نبود مرکزی برای معرفی و فروش لوکیشن‌های فیلم به فیلمسازان و گردشگران است. در کشور‌های دیگر کمیسیون‌های گردشگری وجود دارند که وظیفه تهیه ویدئو و عکس از مقاصد و لوکیشن‌های مناطق مختلف را برعهده دارند و با ارائه لیستی از لوکیشن‌ها و گروه‌های فیلمسازی به جذب فیلمسازان برای ساخت فیلم در یک لوکیشن خاص کمک می‌کنند. این کمیسیون‌ها معمولا برای جذب فیلمسازان امکانات جانبی زیادی مانند تخفیف هتل، اجرای تور گردشگری و تسهیلات دیگر فراهم می‌کنند که موجب می‌شود گروه‌های فیلمسازی به‌راحتی لوکیشن مورد نظر خود را پیدا کنند و هزینه‌های ساخت و تولید فیلم نیز کاهش یابد. در ایران بخش خصوصی در این حوزه فعال نیست و نهاد‌های دولتی نیز وظایف کمیسیون‌های گردشگری را انجام نمی‌دهند. ضمن این‌که در مورد گردشگری فرهنگسازی نیز صورت نگرفته؛ هنوز گردشگری در ایران به‌عنوان یک کالای لوکس محسوب می‌شود که در سبد کالای ضروری افراد قرار ندارد. هزینه‌های بالای سفر‌های برون‌شهری باعث می‌شود بسیاری از مردم قادر به استفاده از فرصت‌های گردشگری نباشند.

 

یکی دیگر از موانع موجود در توسعه گردشگری فیلم در ایران، کمبود تور‌های گردشگری فیلم است. در ایران فعالیت خاصی برای برگزاری تور‌های گردشگری فیلم انجام نمی‌شود و فقط تور‌های محدودی به مقصد شهرک سینمایی غزالی برگزار می‌شود که مختص افراد عضو در شرکت‌ها، مدارس یا دانشگاه‌هاست. همچنین فقدان داده‌های مربوط به تعداد گردشگران فیلم یکی دیگر از موانع است. بدون داشتن اطلاعات دقیق از تعداد گردشگران فیلم در یک لوکیشن خاص، ارزیابی دقیق از میزان اثرگذاری فیلم بر جذب گردشگر به آن منطقه امکان‌پذیر نیست. همچنین این شهرک‌ها مشکلات زیرساختی هم دارند. به طور مثال شهرک سینمایی نور حدود ۱۰ کیلومتر جاده خاکی دارد و همین وضعیت باعث می‌شود خیلی از بازدیدکنندگان در ابتدای راه پشیمان شوند یا یک تابلوی راهنمای مناسب در طول مسیر وجود ندارد که کسانی که از حوالی آن عبور می‌کنند، متوجه وجود چنین مرکزی در آن حوالی شوند. 

 

یکی از عوامل کلیدی در رشد گردشگری فیلم، وجود فیلمسازان علاقه‌مند به ترویج گردشگری است؛ فیلمسازانی مانند رضا میرکریمی که به‌معرفی مناطق ناشناخته ایران از جمله کویر مصر و فرحزاد از طریق فیلم‌های خود پرداخت، می‌توانند تأثیر زیادی بر رونق این صنعت داشته باشند. ساخت فیلم‌هایی در دشت‌ها و بیابان‌های مناطق کمترشناخته‌شده نشان‌دهنده تمایل این هنرمندان به ارتقای آگاهی عمومی درباره جاذبه‌های گردشگری نیز است. 

 

بسیاری از فیلم‌ها با هدف گردشگری تولید نمی‌شوند، اما تأثیرات آن‌ها در جذب گردشگر غیرقابل انکار است. ساخت فیلم‌هایی که به معرفی تاریخ و فرهنگ اسلام و ایران پرداخته‌اند باعث افزایش جذابیت مقاصد تاریخی برای گردشگران می‌شود. برای مثال در سریال یوسف پیامبر (ع) تمام صحنه‌های مربوط به مصر و نیل در شهرک سینمایی دفاع مقدس، رودخانه فشافویه و فرهنگسرای خاوران ساخته شده‌اند. همچنین دکور‌های این سریال در ابعاد واقعی و اندازه‌های حقیقی است. به‌طور مثال کشتی‌ها و اسکله‌ای که در قسمت‌هایی از داستان مورد استفاده قرار می‌گیرند به اندازه واقعی طراحی و ساخته شده به‌طوری‌که در داخل هر کشتی حدود یکصد نفر آدم جا می‌گیرد. از کشتی‌ها در دریاچه‌ای که در محل شهرک دفاع‌مقدس قرار دارد فیلمبرداری شده است. شهرک دفاع‌مقدس در شهرری و در فاصله ۲۵ کیلومتری اتوبان تهران – قم در زمینی با مساحتی بالغ بر ۵۵۰ هکتار ساخته شده است. اما بازدید عمومی از آن وجود ندارد.

 

لوکیشن فیلم سینمایی «محمد رسول ا…» که شهرک سینمایی نور هم نامیده می‌شود، در ۵۵ کیلومتری جاده تهران - قم قرار دارد. ماکت شهر‌های مکه و مدینه با مشخصات ۱۴۰۰ سال قبل را در مقیاس یک به یک در خود دارد. این شهرک پرهزینه‌ترین و بزرگ‌ترین پروژه فیلمسازی تاریخ سینمای ایران محسوب می‌شود و بیش از ۶۳ میلیارد تومان برای ساخت آن هزینه شده است. علاوه بر فیلم «محمد رسول‌ا…» فیلم‌های دیگری از جمله «سلمان فارسی» و «نامیرا» نیز مدتی در آن فیلمبرداری شده است. به این مجموعه شهر‌های بصرا، بحیرا و خرابه‌های شام نیز اضافه شده است. همچنین کلیسایی دارد که در نوع خود جذاب و دیدنی است. این شهرک سینمایی پس از پایان فیلمبرداری فیلم‌های محدود در آن برای عموم مورد بازدید قرار نگرفته است. 

 

مجموعه شهرک سینمایی نور با همکاری یک شرکت ایتالیایی به نام Cinecitt World ساخته شده است که یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین شرکت‌های تولید فیلم و دکورسازی در جهان است. این شرکت در گذشته برای ساخت فیلم‌های مشهوری مانند «بن‌هور»، «کلئو‌پاترا»، «گلادیاتور» و «رم افسانه‌ای» مسئولیت طراحی و ساخت دکور را بر عهده داشته است. همچنین نیرو‌های زیادی از معماران و طراحان دکور‌های سینمایی در این پروژه ایرانی حضور داشتند و ماه‌ها تلاش کردند تا خانه و المان‌ها دقیقا همان گونه باشند که ۱۴۰۰ سال قبل بوده است. همچنین این شرکت ایتالیایی در وبسایت خود پروژه سینمایی پیامبر را یکی از مهم‌ترین و بهترین پروژه‌های سینمایی خود می‌داند، چراکه آن‌ها حتی به جزئیات معماری نیز پرداخته‌اند. در و پنجره‌های چوبی در هر خانه متفاوت از خانه دیگر است. خیلی از خانه‌ها رو به کعبه قرار دارد که نشان‌دهنده جایگاه صاحب آن خانه بوده است؛ مانند خانه آمنه مادر پیامبر که رو به کعبه باز می‌شده است. خیلی از این خانه‌ها خشتی و گلی هستند و در و پنجره‌ها چوبی ساخته شده‌اند، ولی برخی از آن‌ها هم طراحی شده و اسباب زندگی سنتی آن زمان مکه در خانه قرار داده شده است، مانند خانه عبدالمطلب.

خانه‌هایی هم هستند که تمام اجزای یک خانه را ازجمله آشپزخانه، اتاق خواب و... دارند. این خانه‌ها در سکانس‌های بیشتری نمایش داده شده‌اند. در کنار این مجموعه از خانه‌های مکه در شهر مدینه نیز خانه‌ها به سبک خشتی و گلی ساخته شده و پشت‌بام همه آن‌ها به هم راه دارد. خانه‌های مدینه المان کمتری از تزئینات دارد، اما، چون شهر سرسبزتری بوده، در این شهر گیاهان بیشتری می‌توان لابه‌لای خانه‌های خشتی دید. در کنار مجموعه این دو شهر، سالنی برای نمایش عکس‌های پروژه سینمایی تدارک دیده شده است. تصاویری که نشان می‌دهد در نزدیکی روستای الهیار قم محدوده وسیعی بین کوه‌ها قرار داشته و رفته‌رفته با کمک افرادی که متخصص بوده‌اند به شهرک تبدیل شده است. تصاویری از فعالیت‌های بازیگران و نحوه تهیه وسایل و ابزارآلات همگی در قالب موزه‌ای از پروژه‌های سینمایی عظیم در این محدوده واقع شده است. این شهرک اکنون در اختیار یکی از شرکت‌های زیرمجموعه بنیاد مستضعفان قرار دارد. 

 

در شهر‌ها و روستا‌های مختلف نیز لوکیشن‌های فیلمبرداری همیشه مورد توجه بوده است. ازجمله لوکیشن فیلم محمد رسول‌ا... که در روستای بنود عسلویه مدتی مورد توجه گردشگران بوده و با تخریب این لوکیشن، افراد زیادی در فضای مجازی از آن انتقاد و اعلام کردند که نباید تخریب می‌شد. لوکیشن فیلم یوسف پیامبر در بخشی از فرهنگسرای خاوران یا تعدادی از لوکیشن‌های فیلم مختار که تخریب‌شان واکنش‌های منفی در پی داشت هم نشان از اهمیت این مکان‌های ساخته‌شده می‌دهد. 

 

اگر سریال شهرزاد ساخته حسن فتحی را تماشا کرده باشید، حتما هنوز خانه‌های قدیمی و فضای تهران دهه ۳۰ که در این مجموعه به تصویر کشیده شد را به خاطر دارید. این مجموعه موفق در شبکه نمایش خانگی، با جذب مخاطب بالا و تأکید بر تاریخ و فرهنگ ایرانی توانسته است گردشگران زیادی را به بازدید از لوکیشن‌های فیلمبرداری ترغیب کند. انتخاب لوکیشن‌های مناسب مانند تهران قدیم در شهرک‌سینمایی غزالی و خانه‌های تاریخی در پایتخت به این موفقیت کمک کرده است. فروش محصولات زینتی مرتبط با سریال شهرزاد مانند گردنبند مرغ‌آمین، نشان‌دهنده تأثیر تبلیغات غیرمستقیم بر رونق گردشگری فیلم است. این محصولات به‌سرعت در بازار محبوبیت پیدا کرده و به یکی از کالا‌های پرفروش تبدیل شده است. این روند نشان می‌دهد که صنعت گردشگری فیلم می‌تواند به ایجاد شغل و درآمدزایی در مناطق مختلف کمک کند.

 

از دیگر نمونه‌های تأثیرگذار می‌توان به نمایش مناطق کم برخوردار یا کمتر شناخته‌شده در برنامه‌های تلویزیونی اشاره کرد. زمانی که سریال مسافری از هند از تلویزیون پخش شد، امامزاده سید‌محمد نوربخش از عارفان، صالحان و نوادگان امام موسی‌کاظم (ع) در روستای سولقان سرزبان‌ها افتاد. فضای باصفای این امامزاده لوکیشن صحنه‌های مسلمان شدن شخصیت «سیتا» در این سریال بود که پس از نمایش آن در تلویزیون، گردشگران و علاقه‌مندان زیادی به زیارت این بارگاه مبارک رفتند. در نمونه دیگر، معرفی بشاگرد در رسانه‌ها موجب افزایش فعالیت گروه‌های جهادی و در نتیجه جذب گردشگر به این مناطق شد. این فرآیند باعث رونق اقتصادی و اجتماعی در این روستا‌ها می‌شود. استان سیستان‌و‌بلوچستان و جغرافیای بکر و طبیعت بی‌نظیرش در تعدادی از فیلم‌های سینمایی به تصویر کشیده شده است. بعد از نمایش این آثار سینمایی به وضوح می‌توان شاهد رونق گردشگری در این مناطق بود ضمن این‌که سینما توانسته برخی تصورات غلط درخصوص ناامنی شهر‌های جنوب شرق کشور را اصلاح کند. همچنین فیلم سینمایی «یک حبه قند» یا «خسته نباشید» نیز در نوع خود به عرضه تصویری از شهر یزد و کرمان پرداختند که در ترویج گردشگری این مناطق بی‌تاثیر نبوده است. این فیلم‌ها با جلب‌توجه منتقدان و به تصویرکشیدن محیط و ارزش‌های فرهنگی، نشان می‌دهد که آثار سینمایی می‌توانند فراتر از معرفی محیط فیزیکی به ابعاد فرهنگی نیز بپردازند. فیلم اخراجی‌ها نیز با قصه‌گویی در مناطق جنگی و انتخاب شهرک‌سینمایی دفاع‌مقدس به عنوان لوکیشن فیلم، به رونق گردشگری از مناطق مربوط به دوران دفاع‌مقدس کمک کرده است. 

 

در این بین تلویزیون با گستره مخاطبان عام‌تر با نمایش مجموعه‌هایی که در شهر‌ها و جغرافیا‌های تازه‌ای جز تهران روایت می‌شوند، در توسعه و رونق گردشگری فیلم بی‌تاثیر نبوده است. تلویزیون با حمایت از سریال‌هایی که بجای نمایش زندگی شهری و روایت قصه در پایتخت، مخاطبان را مسافر سایر شهر‌های کشور می‌کند و علاوه بر آشنایی با اماکن دیدنی و جاذبه‌های گردشگری این شهر‌ها و روستاها، نگاهی دوباره به فرهنگ، سبک زندگی و آداب و رسوم ایرانیان و فرهنگ روزمره آن‌ها در سایر اقلیم‌ها دارد. از سوی دیگر نمی‌توان منکر نقش مستند‌های تلویزیونی شد که ایران را با زبان تازه‌ای روایت می‌کنند. به‌عنوان نمونه مستندی مانند «ایرانگرد» ساخته جواد قارایی به معنای واقعی نه‌تن‌ها توانسته خلق گردشگر داخلی و خارجی کند، بلکه به‌دلیل استفاده از تجهیزات فنی مناسب، زوایای مختلفی از مقاصد گردشگری ایران را به نمایش گذاشته و تأثیر بسزایی در معرفی این جاذبه‌ها داشته است. از این‌دست مثال‌ها در رابطه با فیلم‌ها و سریال‌ها و مستند‌های تلویزیونی ایرانی فراوان است که ذکر تک‌تک آن‌ها در این مجال نمی‌گنجد. 

 

گردشگری فیلم شاید در ایران خیلی رایج و مرسوم نباشد، اما در بسیاری از کشور‌ها نه‌تن‌ها به منبع درآمد تبدیل شده، بلکه از این طریق به توسعه فرهنگی و معرفی تاریخچه خود می‌پردازند. شاید نخستین بار این تور‌ها زمانی برگزار شد که یونیورسال استودیو، بالیوود و هالیوود این امکان را ایجاد کردند که مردم از استودیو‌های ساخت فیلم آن‌ها بازدید کنند. یکی از بهترین نمونه‌های گردشگری در زمینه فیلم، مربوط به سه‌گانه ارباب حلقه‌هاست که در نیوزیلند فیلمبرداری شده است. تحقیقات انجام شده نشان داد که حداقل حدود ۷۲‌درصد از گردشگران فعلی و بالقوه بین‌المللی نیوزیلند، دست‌کم یکی از فیلم‌های سه‌گانه را دیده‌اند.

همچنین، آمار‌ها نشان می‌دهد که فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی عامل جذب حدود یک از ۱۰ گردشگر خارجی است که به انگلیس می‌آیند و حدود ۸/۱ میلیارد دلار در سال در این کشور خرج می‌کنند و به‌طورکلی هر سال حدود ۲۸میلیون گردشگر جذب این کشور می‌شوند. حتی تحقیقات نشان می‌دهد که فیلم‌ها می‌توانند بر حدود ۴۰درصد از بازدیدکنندگان بین‌المللی در انگلیس تأثیر بگذارند و تولید فیلم به‌طورکلی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تاثیرگذاران در تقویت نام تجاری این کشور است. وودی آلن نیز یکی از فیلمسازانی است که توانسته گردشگرانی را مجذوب لوکیشن فیلم‌هایش کند؛ در آثار آلن مخاطب علاوه بر این‌که اتفاقات هیجان‌انگیزی را دنبال می‌کند، با سنت، فرهنگ، غذا و موسیقی رایج در منطقه‌ای که فیلم ساخته شده، آشنا می‌شود. به‌عنوان‌مثال وقتی وودی آلن فیلم «ویکی کریستینا بارسلونا» را در بارسلون ساخت، لوکیشن‌های فیلم تبدیل به یکی از جاذبه‌های گردشگری اسپانیا شد و بعد از اکران این فیلم بسیاری از تماشاگران و عده‌ای که به این کارگردان علاقه داشتند به شهر بارسلون سفر کردند تا لوکیشن‌های فیلم وودی آلن را ببینند. 

 

ژاپن در دهه‌های اخیر بیش از پیش مورد توجه گردشگران خارجی واقع شده؛ یکی از عوامل تأثیرگذار در رشد گردشگری در این کشور، صنعت انیمه است. این پویانمایی‌های ژاپنی به‌تن‌هایی در جذب عده زیادی گردشگر به ژاپن موفق بوده‌اند، اما چگونه؟ پیشرفت ژاپن در زمینه گردشگری دلایل بسیاری دارد، اما یکی از مهم‌ترین دلایل آن، مجذوب شدن مخاطبان جهانی به صنعت انیمه ژاپن است. ریشه محبوبیت گردشگری انیمه ژاپن را می‌توان از دهه‌های اولیه پیدایش این ژانر جست‌وجو کرد. در اواخر دهه ۱۹۸۰ برخی فروشگاه‌ها از مدل‌های فیزیکی شخصیت مانگا‌هایی که توسط تصویرگران نوشته و تصویرسازی شده بود استفاده کردند و این نماد‌ها و شخصیت‌ها را در خیابان‌ها هم قرار دادند. قطار‌ها و اتوبوس‌ها با تصاویر شخصیت‌های مانگا تزیین شدند و رویداد‌هایی فرهنگی نیز با این مضمون برگزار شد. خیل تماشاگران انیمه‌های ژاپنی به‌تدریج موجب رشد و رونق گردشگری انیمه به‌عنوان یک ژانر گردشگری منحصربه‌فرد در ژاپن شدند. هنوز هم خیابان‌ها، ساختمان‌ها و مناظر انیمه‌ها، مانگا‌ها و بازی‌های ویدئویی الهام‌بخش بسیاری از علاقه‌مندان به انیمه برای سفر به ژاپن هستند و گردشگران در ژاپن دل‌شان می‌خواهد به مکان‌هایی بروند که یا به صحنه‌های انیمه شباهت دارند و یا این‌که محل تولد تصویرگران معروف هستند. امروز انیمه یک سفیر فرهنگی با تأثیرات گسترده است که نه‌تن‌ها طرفداران را مجذوب خود می‌کند، بلکه به آن‌ها راهی برای ورود به دنیای فانتزی ژاپن ارائه می‌دهد که مملو از تجربیات فرهنگی جدید است. این امکان برای ما نیز دور از دسترس نیست که با استفاده از اسطوره‌های کهن ادبی و فرهنگی، ازجمله قهرمانان شاهنامه فردوسی تولیداتی پویانمایی‌ای داشته باشیم که کاراکتر‌های آن زینت‌بخش شهر‌ها شود یا قصه‌هایش در اماکن گردشگری و جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی ایران روایت گردد تا به معرفی این فضا‌ها به گردشگران کمک کند. به نظر می‌رسد تاکنون نسبت به ظرفیت‌های موجود در ادبیات و اسطوره‌های میهنی برای جذب گردشگر بی‌توجهی شده، اما مواجهه ژاپن با این ذخایر ادبی، تصویری و فرهنگی خود و ترویج گردشگری انیمه از طریق این داشته‌ها، می‌تواند الگوی درستی برای صنعت انیمیشن ما باشد که با الهام از آن، گردشگری پویانمایی و سینمایی کشور را رونق بخشیم.

 

اگرچه موضوع توریسم فیلم موضوعی مغفول‌مانده در سینمای ایران است، اما شهرک غزالی که زیر نظر صداوسیما اداره می‌شود، یکی از نمونه‌های قابل توجه با این موضوع است. از چهار دهه پیش که زنده‌یاد علی حاتمی برای سریال هزاردستان شروع به ساخت این شهرک سینمایی و کل خیابان لاله‌زار را بازسازی کرد، این مکان با برنامه‌های فرهنگی مختلف به مکانی برای بازدید علاقه‌مندان تبدیل شد و همچنان نیز در این شهرک فیلم‌ها و سریال‌های مختلفی ساخته و به مجموعه‌های دکور این شهرک افزوده می‌شود. 

نقشی که این شهرک در زمینه اقتصاد گردشگری داشته، بدون شک غیرقابل انکار است و می‌تواند نمونه‌ای برای بازخوانی ترویج گردشگری سینما در ایران باشد.

 

 

توسعه اقتصاد هنر حداقل در دو دهه اخیر یکی از بحث‌های جدی در حوزه حکمرانی فرهنگی بوده است که هنوز افعال عقب‌افتاده بسیاری در این رابطه وجود دارد، اما توجه به گردشگری فرهنگی و سینماتوریسم می‌تواند علاوه بر حل بخشی از مشکلات اقتصاد فرهنگ و هنر، زمینه رشد اقتصادی کشور را در سایر مشاغل نیز ایجاد کند.

برای درک این مهم بد نیست نگاهی داشته باشیم به یکی از شاخصه‌های صنعت سینماتوریسم. براساس گزارش ایکوم AECOM، ۷/۱۱۵ میلیون نفر در سال ۲۰۲۲ از پارک‌های دیزنی‌لند در سراسر جهان بازدید کردند. از مجموع این بازدیدها، ۸۸/۲۵ میلیون بازدید فقط از استراحتگاه دیزنی‌لند بوده که شامل خانه‌هایی است که این کمپانی انیمشن‌سازی در آثارش خلق کرده. در همین حال، دیزنی‌پارک‌ها، ۰۹/۲۸ میلیارد دلار درآمد کل و ۲۹/۷ میلیارد دلار درآمد عملیاتی برای این کمپانی به ارمغان آورده‌اند.

در سال ۲۰۲۲، درآمد روزانه تخمینی دیزنی‌لند تقریبا ۲۱/۱۷ میلیون دلار بود، که برآورد درآمد روزانه بلیت آن هم حدود ۴۷/۴ میلیون دلار است.

در سال ۲۰۲۳، این درآمد روزانه تخمین‌زده‌شده برای دیزنی‌لند ۹۵/۱۹ میلیون دلار بود که اگر درآمد روزانه بلیت‌فروشی آن‌هم که حدود ۴۹/۵ میلیون دلار برآورد می‌شود را به آن اضافه کنیم روزانه ۴۴/۲۵ میلیون دلار درآمد از صنعت توریسم فیلم دارد. همین نکات نشان می‌دهد که این سینماتوریسم توانایی ایجاد یک اقتصاد پویا در عرصه هنر و حتی گردشگری را دارد و حتی می‌تواند زمینه رونق اقتصادی در بخش خدماتی کشور را نیز به ارمغان بیاورد.