آیین رمضانی در فرهنگ ایرانی

هرچند درسال‌های اخیر به‌دلیل ترویج سبک زندگی مدرن، بسیاری از آداب و رسوم پسندیده ماه رمضان به‌خصوص در شهرهای بزرگ به فراموشی سپرده شده اما هنوز هم مردم برخی نقاط ایران به این آداب و رسوم پایبند هستند و مراسم منحصربه فردی را به مناسبت فرا رسیدن ماه مهمانی خدا برگزار می‌کنند.آیین‌های ماه رمضان مناطق مختلف کشور که درفهرست میراث معنوی ایران نیز ثبت شده‌اند، معمولا جذابیت بسیاری برای گردشگران دارند.ازویژگی‌های بارز سال ۱۴۰۳ تقارن ماه مبارک رمضان با ایام نوروز است.تعطیلات بهاره،بهترین زمان برای سفربه شهرهای مختلف وبازدید ازجاذبه‌های فرهنگی ومعنوی آنهابه شمار می‌رود. 

طولانی‌ترین نماز ترکمن‌ها در ماه رمضان
بی شک ترکمن‌ها را باید یکی از معتقدترین اقوام ایران در نظر داشت که دینداری‌شان شهره خاص وعام است. این قوم سنی مذهب از هفته آخر شعبان به پیشواز ماه رمضان می‌روند و آن را ازعید نوروز مهم‌تر می‌شمارند. بانوان ترکمن پیش از رسیدن این ماه نه‌فقط خانه تکانی بلکه مساجد را نیز با کمک یکدیگر نظافت می‌کنند. همچنین آنها عقیده دارند هرکس زودتر هلال ماه مبارک را ببیند، نزد خدا جایگاه والاتری دارد. آشتی‌کنان، یکی از رسوم نیکوی ترکمن‌‌هاست که با میانجیگری ریش‌سفیدهای محل صورت می‌پذیرد. مساجد گرگان و ترکمن‌صحرا در این ماه حال و هوای خاصی دارند، زیرا اهالی محل بنا بر رسمی کهن، افطاری خانه خود را به مسجد می‌برند و با شب زنده‌داری تا سحر با همسایگان خود به صحبت و گفت و شنود می‌پردازند. ترکمن‌ها طولانی‌ترین نماز خود را در این ماه مبارک اقامه می‌کنند. این نماز ۲۰رکعتی که تراویح می‌نامندش هرشب درمساجد مناطق ترکمن‌نشین برپامی‌شود اما آداب شب قدر در این منطقه فقط محدود به خواندن دعای جوشن کبیر نیست، بلکه آداب و رسوم متنوعی همچون آوازخوانی، شیرینی‌پزی و قصه‌گویی دارد.دختران جوان دراین شب درحیاط مسجد دورهم می‌نشینند و تصنیفی به نام لاله را همراه قوپوزنوازی که نوعی سازمحلی است، اجرا می‌کنند. درواقع شب‌قدر برای ترکمن‌ها شبی پرازشوراست که باید درکنار عزیزان‌شان سپری شود. 
     
خاطره انگیزترین سحر در لب کارون
خوزستانی‌های متدین و خونگرم در نیمه دوم ماه شعبان به استقبال ماه ضیافت الهی می‌روند و از یکدیگر حلالیت می‌طلبند. آنها به تقلید از سنت نیکوی پیامبر، روزه خود را با خرما و نمک باز می‌کنند و در سفره افطاری‌شان خبری از غذاهای سنگین و چرب نیست. مردم خوزستان در مهمانی افطار با فلافل و سمبوسه از مهمان‌های خود پذیرایی می‌کنند. همچنین آنها خیلی اهل خوردن چای نیستند و شیرینی‌های محلی نظیر رنگینک و عسلیه را همراه قهوه عربی سرو می‌کنند. کودکان این منطقه، بنابر رسمی کهن در شب ۱۵ماه رمضان که مصادف با ولادت امام حسن مجتبی(ع) است، راهی کوچه‌ها می‌شوند و از همسایگان شکلات و شیرینی هدیه می‌گیرند. عید فطر یکی از اعیاد اصلی جنوبی‌ها محسوب می‌شود. به همین دلیل آنها دراین روز لباس نو می‌پوشند و برای دید و بازدید عید به منازل یکدیگر می‌روند. دختران دم‌بخت نیز در این روز دست‌های خود را به امید بخت‌گشایی حنا می‌بندند و چادر عربی به سر می‌کنند. علاوه برآن در روز عید فطر همه مردان باید دشداشه یا همان لباس بلند عربی بپوشند و هیچ‌کس اجازه پوشیدن لباس عادی ندارد. به همین جهت مناطق جنوبی در این ایام لبریز از مردمانی است که با لباس‌های محلی زیبا و رنگارنگ در شهر تردد می‌کنند.گرچه معمولا توصیه می‌شود در فصل زمستان به مناطق جنوبی ایران سفر کنید اما هوای این مناطق در فروردین‌ماه بسیار دل انگیز است. از آنجا که اهواز به شهر شب زنده‌دارها شهرت دارد، جذاب‌ترین مکان برای سپری کردن اوقات خوش از افطار تا سحر محسوب می‌شود. قطعا شبگردی و پیاده‌روی در جاده ساحلی کارون با چاشنی فلافل اصل جنوبی و طنین آهنگ دهل و نی‌انبان که نوعی سازمحلی است، خاطره انگیزترین سحرها را رقم می‌زند. 
     
عطر قرآن و شب‌های شهرهای مذهبی
شهرهای مذهبی ایران در ایام ماه مبارک و پر فیض رمضان حال و هوای خاصی دارند. مردم روزه‌دار مشهد در این ماه از همان روز اول، خواندن قرآن را آغاز و تا پایان ماه ادامه می‌دهند. مردها در بیشتر مساجد و تکایا دوره قرآن خوانی دارند و شب‌ها بعد از افطار مراسم انجام می‌شود. خانم‌ها نیز در ساعت مشخصی در منزل یکی از همسایه‌ها جمع شده و یک جزء قرآن را تلاوت می‌کنند. در آخرین روز ماه هرکدام از خانم‌ها یک سوره از جزء سی‌ام را می‌خوانند و آرزو می‌کنند تا سوره توحید را بخوانند. قرائت سوره توحید به هر فردی برسد، باید بعد از ماه مبارک رمضان «آش قل هو ا...» بپزد و باقی افراد را دعوت کند. این رسم در بین بانوان مشهدی بسیار رایج است. شیرازی‌ها با شاهچراغ‌شان یکی از خونگرم‌ترین و شادترین مردم ایران هستند که مراسم متنوعی به مناسبت فرا رسیدن ماه مبارک رمضان برگزار می‌کنند. آنها در آخرین روز ماه شعبان در طبیعت گرد هم می‌آیند و به نیت از بین بردن گناهان خود، کلوخ می‌شکنند. کلوخ اندازی در شیراز نوعی جشن محسوب می‌شود که در آن غذاهای محلی همچون کلم پلو، قنبرپلو و اشکنه طبخ می‌شود. مساجد این شهر در این روز غبار روبی و گلاب افشانی می‌شود تا پذیرای روزه‌داران باشد. هرسال با فرا رسیدن ماه مبارک، اماکن زیارتی این شهر مانند حرم شاهچراغ، امامزاده بی‌بی دختران و مسجد نظام‌الملک، سفره‌های افطاری رنگارنگی برای زائران می‌چینند که درآن انواع عرقیجات سنتی شیراز مانند بهار نارنج و گل گاو زبان نیز به چشم می‌خورد. اصفهان، کاشان و قم نیز از دیگر شهرهای مذهبی ایران هستند که اهالی آنها مراسم و مناسک خاصی را در ماه مهمانی خدا برگزار می‌کنند اما در این ماه مبارک هرجای ایران که باشید، هموطنان مهمان‌نواز با سفره‌های رنگین و باصفای افطار میزبان شما خواهند بود. 
     
شکوه شب قدر 
اگر از مراسم ماه رمضان در ایران بگوییم و سخنی از شب‌های قدر به میان نیاوریم، متن ناتمام می‌ماند. شب زنده‌داری‌ها، قرآن به سر گرفتن‌ها و سحری خوردن در مساجد و دعا خواندن‌های شب‌های نوزدهم، بیست‌و‌یکم و بیست‌وسوم ماه رمضان نه‌فقط بین مسلمانان ایران، بلکه بین مسلمانان جهان جایگاه خاص خود را دارد. مراسم شب قدر از گذشته تاکنون با شکوه خاصی در زیارتگاه‌ها و مساجد ایران برگزار می‌شود. چاووشی‌خوانی و ختم یا علی یزدی‌ها، علم شمشیری مردم قشم و تعزیه‌خوانی و عزاداری در نقاط مختلف کشور بر مراسم با شکوه این شب‌ها می‌افزاید. برخی از ترکمن‌ها عقیده دارند شب ۲۷رمضان، شب نزول قرآن است و در این شب مراسم مهمانی‌ خاصی را برپا می‌کنند. در این شب خاص از ماه رمضان مساجد، حسینیه‌ها و زیارتگاه‌های سراسر کشور پذیرای شب زنده‌داران هستند، بنابراین در طول این شب معمولا خیابان‌ها کمی شلوغ‌تر هستند. هر شهر و استان ایران مراسم خاص خود را برای شب‌های قدر دارد. هرساله صحن‌ها و حرم امام رضا(ع) در مشهد جمعیت بسیار زیادی را برای انجام مراسم شب قدر پذیراست که همواره از بزرگ‌ترین اجتماعات این شب‌ها در ایران است. مراسم مربوط به ماه مبارک رمضان در ایران بسیار گسترده است. به‌خصوص این آیین‌ها در شب‌های قدر متعددند. هر منطقه‌ای نیز بنا به رسومی که دارد، آن را اجرا می‌کند. بسیاری از مراسم ماه رمضان به فراموشی سپرده شده‌ و بسیاری نیز برای این‌که در حافظه افراد بماند در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده‌ اما اجرای آن توسط مردم باعث خواهد شد این آیین‌ها فراموش نشود و به نسل‌های دیگر نیز انتقال داده شود. 

حفظ آداب و رسوم روزه‌داری 
زنجانی‌ها با چای چورکی یا همان نان و چای، برکت سفره‌های‌شان را بیشتر می‌کنند. این نان خوشمزه از آرد، شکر، تخم‌مرغ، روغن مایع و کنجد تهیه می‌شود. شب نوزدهم و بیست ‌و‌یکم رمضان شب‌های عزاداری در زنجان است که مردم عزادار با خواندن دعای فرج امام زمان و دعای ابوحمزه و دعای جوشن کبیر و اقامه نماز به احیا و شب زنده ‌داری می‌پردازند. رسم دوختن کیسه (برات کیسه سی) در زنجان توسط بانوان به تعداد اعضای خانواده است که در آخر ماه مبارک دوخته می‌شود و مادر خانه این کیسه‌ها را در مسجد و بین نماز ظهر و عصر با پارچه سفید و نخ و سوزن کار نکرده، می‌دوزد و یک سکه نیز در آن قرار می‌دهد و سپس زمان افطارآن را بین اعضای خانواده پخش می‌کند. در آخرین شب ماه مبارک زنجانی‌ها در خانه می‌مانند و خود را برای نماز عید آماده می‌کنند و صبح زود برای اقامه نماز عید به مسجد و مصلی می‌روند. آنها همچنین در روز عید برای نوعروسان هدیه و کادو می‌برند. از رسوم دیگر زنجانی‌ها قره بایرام است؛ کسانی که سوگوارند و عزیزی از دست داده‌اند خانه را برای پذیرایی از مهمانانی که برای تسلیت می‌آیند، آماده می‌کنند.ازرسوم جالب زنجانی‌ها بردن افطاری برای نوعروسان است که امروزه با دعوت اطرافیان و خانواده عروس به افطاری این مراسم برپا می‌شود.