نیمه رمضان، به دلیل ولادت امام حسن مجتبی(ع) و پشت‌سر گذاشتن نیمی از ماه مبارک، یکی از پرآیین‌ترین روزهای این ماه محسوب می‌شود. به همین مناسبت در این گزارش به بررسی باورهای عامه و نمونه‌هایی از آیین‌های مرتبط با پانزدهم رمضان پرداخته شده است.
نام‌های مختلف برای نیمه رمضان
در مناطق مختلف ایران، پانزدهم رمضان علاوه‌بر آیین‌های خاص، نام‌های ویژه‌ای نیز دارد. برای مثال، در بندر دیر شهرستان گناوه و آبادی‌های اطراف آن، شب پانزدهم رمضان را «نیمه برات» می‌نامند و به‌یاد مردگان خود خیرات می‌دهند. در بخش گاوبندی لار نیز این روز «نیمه برات» خوانده می‌شود. ساکنان جزیره کیش از این شب با عنوان «لیله الرمضان» یاد می‌کنند. این نام‌ها نشان‌دهنده اهمیت ویژه این روز در فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران است.
جشن میلاد امام حسن مجتبی(ع)
مراسم جشن میلاد امام حسن مجتبی(ع) در شهرها و مناطق مختلف ایران با شکوه برگزار می‌شود. مردم در این روز مساجد را آذین‌بندی کرده و مجالس جشن برپا می‌کنند. به عنوان نمونه، مردم کازرون مساجد را با پارچه‌های نفیس، زربفت و گل‌دوزی‌شده، چراغ‌های رنگارنگ و نورافکن زینت می‌دهند. در شبستان مساجد میزهایی قرار داده می‌شود که روی آنها گلدان‌ها، گلاب‌پاش‌ها، کلوچه‌ها و بیسکویت‌ها چیده شده است. واعظان سخنرانی خود را به شرح زندگی امام حسن مجتبی (ع) اختصاص داده و مداحان به مدیحه‌سرایی می‌پردازند. دراین شب، اهالی کازرون خیرات مخصوصی برای اموات خود انجام می‌دهند. خوراکی‌هایی مانند زولبیا، خرما، پشمک، کلوچه، شربت بیدمشک و شربت آبلیمو بین همسایگان یا در مساجد توزیع می‌شود.
تنوع آیین‌ها در مناطق مختلف
آیین‌های جمعی نیمه رمضان در نواحی مختلف ایران نام‌های متفاوتی دارد. برای مثال: در بیرجند آن را رمضونی، در سیرجان؛ الارمضونی، در روستای برز کاشان؛ جیرجیرونه، در کاشان و آبادی‌های پیرامون آن؛ هوم‌بابایی، در بم و ارسنجان؛ علی جان‌جانی، میان ترکمن‌ها؛ یا رمضان و در میان اهالی خوزستان گرگعان می‌نامند و مراسم‌ها و سنن مختلفی را در نیمه رمضان اجرا می‌کنند. این تنوع نام و مراسم‌ها نشان‌دهنده غنای فرهنگی مردم ایران است که هر منطقه باتوجه به باورها و سنت‌های خود، آیین‌هایی خاص برگزار می‌کند. به همین مناسبت برخی از این آیین‌های ایرانی‌اسلامی را معرفی می‌کنیم تا با جلوه‌ای پنهان از غنای فرهنگی ایرانیان آشنا شویم:
هوم‌بابایی؛ آیینی کودکانه
یکی از جالب‌ترین آیین‌های نیمه رمضان مربوط به کاشان و آبادی‌های اطراف آن است که «هوم‌بابایی» نام دارد. این مراسم توسط گروه‌های پنج تا ۲۰ نفره از کودکان و جوانان برگزار می‌شده است. اعضای گروه پس از افطار جمع شده و یک سردسته یا میان‌دار انتخاب می‌کردند. میان‌دار مسئول خواندن اشعار بود و دیگر اعضا با تکرار عباراتی مانند «هوم‌بابا» او را همراهی می‌کردند. این گروه‌ها به خانه‌های اهالی رفته و با خواندن اشعار، هدایا یا خوراکی دریافت می‌کردند. صندوقدار مسئول جمع‌آوری پول‌ها بود و دستمال‌دار خوراکی‌ها را جمع‌آوری می‌کرد. مراسم با صلوات بلند آغاز شده و اعضای گروه با شور فراوان اشعار خود را اجرا می‌کردند.
باورهای عامه درباره نیمه رمضان
در برخی مناطق ایران باورهایی خاص درباره پانزدهم رمضان وجود دارد. مردم روستای محمدآباد شهرستان جاجرم معتقدند که رسیدن به پانزدهم رمضان مانند رسیدن به قله یک کوه است؛ یعنی ماه رمضان نصف شده است. آنان پس از این روز اصطلاح «سرازیر شدن از قله» را برای ادامه ماه مبارک به کار می‌برند. در شاهین‌دژ (آذربایجان‌غربی) نیز باور جالبی وجود دارد؛ این‌که خداوند مَلکی را مأمور کرده تا در ۱۵روز اول ماه رمضان یک دانه گندم در شکم هر روزه‌دار قرار دهد تا برکتی برای او باشد. سپس در نیمه دوم ماه، این مَلک هر روز یک دانه گندم از شکم روزه‌دار برمی‌دارد تا او بتواند راحت‌تر روزه بگیرد. مشابه این باور میان مردم یزد نیز دیده شده است.
خیرات و نذری دادن
یکی دیگر از آداب قدیمی ایرانیان در پانزدهم رمضان، مربوط به خیرات و نذری دادن است. نذرها معمولا شامل مواد غذایی یا خوراکی‌هایی است که به صورت گروهی تهیه شده و بین مردم یا مساجد توزیع می‌شود. صاحب نذر معمولا پس از افطار تا نماز صبح اقدام به پخش نذری خود می‌کند.
آش بلغور
در برخی روستاهای اصفهان رسم جالبی برای شب پانزدهم رمضان وجود دارد که «آش بلغور حضرت فاطمه (س)» نامیده می‌شود. برای پختن این آش، زنی از محله باید از ۷۰ زن که نام آنها فاطمه است کمی گندم جمع‌آوری کند. سپس زنان روستا در تکیه جمع شده، آش را آماده کرده، آن را بین اهالی توزیع می‌کنند. این مراسم با جزئیات خاصی همراه است؛ مانند استفاده از شاخه خشک سه درخت مشخص برای روشن کردن آتش زیر دیگ آش یا استفاده از آب جوی پای همان درختان برای پخت آش. جوانانی که حاجتی دارند نیز کمک کرده و چوب خشک جمع‌آوری می‌کنند.
حلواپزی تفرشی‌ها
اهالی تفرش نیز آیینی متفاوت دارند؛ آنان فانوس‌هایی در حیاط خانه‌شان روشن کرده، حلوا درست کرده و دسته‌جمعی به قبرستان می‌روند تا خیرات دهند و برای مردگان طلب آمرزش کنند.
فرهنگ غنی ایرانی
پانزدهم ماه مبارک رمضان جلوه‌ای زیبا از فرهنگ غنی ایرانیان است که ترکیبی از شادی ولادت امام حسن مجتبی(ع)، باورهای عامه، خیرات برای اموات و آیین‌های جمعی را شامل می‌شود. هر منطقه با توجه به سنت‌ها و اعتقادات خود مراسم خاصی برگزار کرده که نشان‌دهنده احترام عمیق مردم ایران به مناسبت‌های مذهبی است. این آیین‌ها علاوه‌بر تقویت روحیه معنوی افراد، فرصتی برای گردهمایی اجتماعی فراهم کرده‌اند که همچنان بخشی مهم از فرهنگ ایرانی باقی مانده است
