جایزه جهانی سی و یکمین دوره کتاب جمهوری اسلامی ایران به دیوار بزرگ گرگان رسید

کشف شبکه های نظامی دوره ساسانی در شمال ایران و آنچه در واقع بزرگترین دژهای دوران باستان بوده برای ما یک موفقیت بوده است تا همین بیست سال گذشته هیچ کس به مقیاس و پیچیدگی زیر ساختهای نظامی ایران در اواخر دوران باستان آگاه نبود در آن زمان مطالعه روی ارتشهای باستان بر قدرت های مدیترانه به ویژه امپراتوری روم متمرکز بود و به طور کلی اعتقاد بر این بود که هیچ یک از همسایگان روم با توانایی های آن برای ایجاد دفاع نظامی قوی قابل مقایسه نیستند. از آن زمان تاکنون این تصور به طرز قابل ملاحظه ای تغییر کرده است.
نظرات متعددی برای تاریخ گذاری ساخت دیوار بزرگ گرگان ارائه شده است اما تنها در سالهای اخیر بود که تاریخ گذاری علمی بدون تردید ثابت کرد که به احتمال زیاد این دیوار در سده پنجم یا اوایل سده ششم میلادی ساخته شده است.

اکنون میدانیم که این دیوار طولانی ترین دیوار دفاعی در اواخر روزگار باستان بوده است. این دیوار سه برابر طول دیوار آناستازین بود که از پایتخت امپراتوری روم شرقی در قسطنطنیه استانبول (امروزی محافظت میکرد در حالی که برخی از دیوارهای پیشین رومی طولانی تر بودند اما هیچ یک به اندازه دیوار بزرگ گرگان به صورت مانعی کاملا منسجم و و با مصالح سخت ساخته نشده اند. دیوارهای رومی بسیار دیرتر با ساختاری به شکل یک دیوار آجری ،محکم با یک پشته خاکی بزرگ در پشت و یک کانال عریض در جلو ساخته شده اند. دیوار چین به شکل امروزی بیش از هزار سال جوانتر از دیوار گرگان است در حالی که سده ها پیش از ساخت دیوار گرگان دیوارهای طولانی در شمال چین وجود داشت که به صورت یک نظام پیشرفته علامت دهی عمل می کرد و با مصالحی غیر از آجر و از جنس مواد با سختی کمتر مانند خاک فشرده یا کوبیده شبیه چینه ساخته شده بودند.

هزاران کوره آجرپزی بزرگ کانالهای طولانی و پل بند برای هدایت آب بر روی دره های رودخانه ها گواه مقیاس عظیم این پروژه بزرگ است تا همین اواخر بسیاری از پژوهشگران نیز در مورد وجود پادگان دائمی روی دیوار تردید داشتند پژوهشهای گروه ما نشان داد که بیش از ۳۰ قلعه در امتداد دیوار گرگان به طور منسجم وجود دارد که در هر یک از آنها سربازخانه های منظمی ساخته شده که قسمتهایی از آنها سربازخانه ها تا دو طبقه ارتفاع داشتند. اجاقهای متعدد خمره های بزرگ ذخیره آذوقه گودالهای ذخیره سازی عمیق و یافته های متعدد شواهد دیگری برای وجود یک پادگان دائمی قوی است که در آن شاید حدود ۳۰۰۰۰ سرباز مستقر بودند.

در حالی که وسعت مجموع دژهای دیوار گرگان تقریبا سه برابر بیشتر از دژهای دیوار هادریان است؛ اما آن را ضعیف تر و بی اهمیت تر جلوه داده اند علاوه بر این دیوار بزرگ گرگان در پسکرانه های داخلی اش دژهای عظیم و بزرگی دارد.
تعداد زیادی از این دژهای ساسانی از جمله قلعه پل گنبد کاووس در استان گرگان / گلستان و تورپاخ قلعه در جنوب روسیه بیش از یک کیلومتر مربع وسعت دارند به طور نمونه قلعه ایرج در نزدیکی تهران که توسط محمدرضا نعمتی مهدی موسوی نیا و در گروه ما کاوش شده است و غبال در غرب عراق حتی با وجود اینکه وسعت هر کدام به حدود دو کیلومتر مربع میرسد؛ اما ابعاد آنها دو برابر بزرگترین مجموعه های نظامی شناخته شده رومی است.

در محوطه های مذکور همچنین استراکا بدست آمد شواهدی که نشان میدهد ارتش ساسانی نه تنها توانایی برپایی استحکاماتی را داشت که از نظر پیچیدگی با همتایان رومی خود برابر بود و از نظر مقیاس از آنها فراتر بلکه دارای سازمان مدیریت نظام یافته مشابهی نیز بود در ایران دوره ساسانی دفاع از حوزه شمال امپراتوری ستون فقرات آن را تشکیل میداد و از نفوذ همسایگان شمالی قدرتمندش به داخل کشور جلوگیری میکرد این تاسیسات دفاعی شمال ایران کمک میکند تا درک کنیم چرا تراکم سکونت در بسیاری از بخشهای امپراتوری به سطوحی رسیده که قبلاً دیده نشده بود؟ و چرا شهرنشینی در زمانی که پایه های شهری جدید کمی در غرب وجود داشت شکوفا شد؟

امپراتوری ساسانی در اواخر سده ششم میلادی بر یمن و در اوایل سده هفتم به طور موقت حتی بر سوریه و مصر تسلط یافت در زمانی که دولت روم متاخر وسعتش کاهش یافت دفاع قوی و قدرت نظامی آن به آن امکان داد تا گسترش یابد. این یکی از بزرگترین طولانی ترین و پیشرفته ترین امپراتوریهای جهان باستان بود که برای مدت طولانی مورد غفلت محققان قرار گرفت نخستین فعالیتهای میدانی باستان شناسی در دیوار بزرگ گرگان در دهه ۷۰ توسط زنده یاد محمد یوسف کیانی انجام شد سپس از اواخر دهه ۱۹۹۰ توسط جبرئیل نوکنده و حمید عمرانی رکاوندی و از سال ۲۰۰۵ توسط یک گروه ایرانی و بین المللی با شرکت کنندگان بیش از ۱۴ ملیت مختلف مورد پژوهش قرار گرفت.

این طرح پژوهشی به صورت چند رشته ای و مطالعات آزمایشگاهی شامل تاریخ گذاری به روش رادیو کربن لومینسانس تحریک شده نوری و باستان مغناطیس سنجی ، بررسی تصاویر هوایی پیمایش ژئوفیزیکی و همچنین روش ژئوفیزکی سونار برای بناهای ساسانی زیر سطح دریای کاسپی ، مطالعه روشمند بقایای جانوری و همچنین طیف وسیعی از دیگر یافته ها بود. هر چند گروه پژوهشی ما دستاوردهای زیادی داشته اما هنوز کارهای بیشتری باید انجام شود. اکنون تردیدی وجود ندارد که زیر ساختهای نظامی ساسانی با جهان روم مطابقت دارد یا حتی بیشتر از آن است اما ما هنوز در مورد ساسانیان بسیار کمتر از ارتش روم میدانیم.

ما اطمینان داریم که این جایزه معتبر پژوهشهای ما و شواهد شگفت انگیز یکی از پیشرفته ترین قدرتمندترین و تأثیر گذار ترین امپراتوریهای جهان باستان امپراتوری ایران ساسانی را مورد توجه افراد بیشتری در ایران و سراسر جهان قرار خواهد داد.
افزون بر این آگاهی عمومی از اهمیت بناهای چشمگیر ساسانی ایران به حفظ آنها کمک خواهد کرد تا نسل های آینده نیز بتوانند از آنها بازدید کنند و عظمت و طراحی پیچیده آنها را تحسین کنند ما امیدواریم که پژوهشهای آینده در مورد بزرگترین دژهای جهان باستان طولانی ترین سد دیواری جهان باستان و امپراطوری ای که با دولت روم در قدرت نظامی مهارت مهندسی و توسعه شهری رقیب بود درک و دانش ما را بیشتر و بهتر کند.

ابرهارد سوئر استاد باستان شناسی رومی، دانشکده تاریخ، کلاسیک و باستان‌شناسی دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند
جبرئیل نوکنده رئیس کل موزه ملی ایران و عضو هیات علمی پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری 
حمید عمرانی رکاوندی مدیر پایگاه ملی میراث‌فرهنگی دیوار بزرگ گرگان اداره‌کل میراث‌فرهنگی،  گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان