محصولات کشاورزی گرفتار بی‌برنامگی‌

سیاست‌های شناور و بی‌برنامگی درمیان سازمان‌ها ونهادهای بالادستی موجب شده صادرکنندگان نتوانند برای آینده کاری خود افقی روشن ترسیم کنند.  مثلا سال گذشته تعهدات ارزی باعث شد بسیاری از صادرکنندگان واقعی، تمایلی به ادامه کار از خود نشان ندهند؛ از این‌رو باید سیاستی ایجاد شود که رشد و توسعه تولید، افزایش صادرات را به همراه بیاورد. درست است که ایران به عنوان کشوری کم آب، چند سال پیاپی خشکسالی‌های سختی را تجربه کرده‌است اما به نظر می‌رسد بارش‌های خوب چند سال اخیر بتواند تولید محصولات را بالا ببرد، به شرطی که مسئولان هم با یک برنامه‌ریزی درست علاوه بر تنظیم بازار داخلی در صادرات هم کمک حال کشاورزان باشند.

با این‌که هنوز هم کشاورزی به عنوان شغل اصلی بیشتر روستاییان در استان‌های مختلف ایران به شمار می‌‌رود اما تولیدات باغی با مخاطرات زیادی از جمله سوءمدیریت‌ها، تغییرات اقلیمی به‌ویژه سرمازدگی و کم آبی مواجه است  که روی محصولات مختلف تاثیری معنادار می‌گذارد. سال گذشته پسته‌های استان کرمان بالاترین سطح سرمازدگی را تجربه کرد که بازار با کمبود این محصول مواجه شد. با این حال و با این بی‌تفاوتی‌ها در مدیریت آب‌های موجود، در سال‌های آینده این کمبود آب است که بخشی از کشاورزی ایران را به چالش می‌کشد.
     
آمارهای درهم برهم
یکی از مشکلات اساسی در صنعت کشاورزی ایران نبود آمار و گزارش‌های دقیق از وضعیت تولید و صادرات است. اواسط سال گذشته معاون امور باغبانی وزارت جهادکشاورزی از افزایش ۱.۷میلیون تن تولیدات باغی در طول یک سال زراعی خبر داد و گفت: «بااین افزایش، تولید محصولات باغی کشور به ۲۵میلیون و ۷۰۰هزار تن رسید. طبق آمارها نزدیک به ۵۰درصد درآمد ارزی حاصل ازصادرات بخش کشاورزی متعلق به بخش باغبانی است و ازاین میزان ۲۵درصد مربوط به پسته است.»
با این تفاسیر اوایل امسال مرکز آمار ایران اعلام کرد بر اساس نتایج طرح آمارگیری باغداری در سال۱۴۰۱ مقدار تولید محصولات دائمی در این سال حدود ۱۲میلیون تن برآورد شده‌است که در مقایسه با نتایج حاصل از این طرح با دوره قبل، حدود ۸ درصد کاهش نشان می‌داد. سال۱۴۰۱ مساحت باغ‌ها و قلمستان‌های کشور حدود ۱.۹میلیون هکتار برآورد شده که ۶۷درصد آنها در ۱۰استان اعم از کرمان، خراسان‌رضوی، فارس، آذربایجان‌غربی و شرقی، مازندران، اصفهان، یزد، سیستان و بلوچستان و زنجان قرار دارد. ضمن این‌که ۶۹درصد آنها باغ ساده و تک‌محصولی و ۳۱درصد باغ مخلوط و چند محصولی است و ۶۴ درصد کل تولید محصولات باغی مربوط به محصولات سیب، پرتقال و نارنگی، انگور و خرماست.

هویت‌بخشی به باغات کشور
امروزه لازمه تجارت جهانی این است که تولید شناسنامه داشته‌باشد و به همین دلیل شناسنامه‌دار کردن باغات کشور از نیازهای اساسی به شمار می‌آید. بر همین اساس قرار است برای نخستین بار باغات کشور با همکاری سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی، تشکل نظام صنفی کشاورزی و سازمان حفظ نباتات کشور شناسنامه‌دار ‌شود. از پسته ایران که سال‌ها انحصار بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده‌بود، حالا فقط حرف و شعار باقی مانده‌است. بر اساس آمارها سطح باغات پسته دنیا یک میلیون هکتار است که از این مقدار ۵۱۸ هزار هکتار در ایران قرار دارد. اما تولید این محصول در واحد سطح در ایران کشورهای پیشرو تولیدکننده پسته است. آن‌طور که وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده متوسط تولید پسته در ایران یک تن در هکتار است و در برنامه تحولی، افزایش عملکرد تولید در واحد سطح از محوری‌ترین برنامه‌ها در بخش باغبانی این وزارتخانه عنوان شده‌است. این برنامه‌ها در شرایطی مطرح می‌شود که ما هنوز یک باغ مادری تولید نهال گواهی شده پسته در کشور نداریم. هر چند در سفر استانی رئیس‌جمهور به استان کرمان یک مصوبه با اعتبار ۴۰ میلیارد تومان برای ایجاد زیرساخت باغ مادری تولید نهال گواهی شده گرفته شد اما باید منتظر ماند تا نتیجه آن را در آینده در باغبانی کشور شاهد باشیم. تولید قراردادی نیز می‌تواند کمک شایانی به صنعت کشاورزی کند اما لازمه رسیدن به نتیجه مطلوب دراین زمینه، همکاری سایر نهادهای ذی‌ربط با وزارت جهادکشاورزی است تا تامین کننده منابع باشند. البته در حوزه صادرات محصولات کشاورزی نیز قوانین پیچیده و دست و پا گیری وجود دارد که باید در قالب قرارگاه دیپلماسی غذایی حل شود.

سم کشنده‌ای به نام بی‌برنامگی‌ها
اگر قرار است کشاورزی در ایران رونق پیدا کند باید برای کاشت، داشت و فرارسیدن برداشت برنامه ریزی درستی صورت گیرد. برای آگاهی از بی‌برنامگی‌ها در این حوزه می‌توان به زمان صادرات یا نحوه صادرات نظری داشته‌باشیم. اوایل امسال بود که صادرات پرتقال به چین خبرساز شد و گروهی معتقد بودند این کار قیمت‌های داخلی را بالا برده‌است. در همان زمان رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی در واکنش به این خبر گفت: «چین کشوری است که سیاست خود را برتوسعه صادرات تنظیم کرده به عبارت دیگر صادرات جزو اصول اولیه تجارت آنها محسوب می‌شود. از این‌رو تولید انواع محصولات از جمله کشاورزی را در دستور کار قرار داده‌است. بعد از عقد قراردادهایی بین ایران و چین، ما نیز تلاش کردیم در ازای واردات از این کشور با صادرات برخی محصولات تراز تجاری را حفظ کنیم.»
رضا نورانی با بیان این‌که می‌توان برای صادرات محصولات لبنی، پرتقال و سیب درختی به چین برنامه ریزی کنیم، ادامه داد: «بخش قابل توجهی از پرتقال تولیدی ایران از نوع تامسون است که این محصول به دلیل بیش از حد درشت بودن، نمی‌تواند در بازارهای اروپایی‌ها و حتی چین خریدار داشته‌باشد و آنها به دنبال سایز‌هایی معقول‌تر هستند. واریته پرتقال باید اصلاح شود و از سوی دیگر برنامه توسعه صادراتی ما باید به گونه‌ای تنظیم شود که برای آنها قابل قبول باشد. کالاها از کشور چین ۱۰روزه وارد بنادر می‌شود ما نیز باید این امکانات را داشته‌باشیم که بتوانیم محصولات فسادپذیر را به این کشور ارسال کنیم تا مشکلاتی که کیوی در بازار هند داشت، دوباره تکرار نشود.» در کنار این صادرات که با انتقاداتی همراه بود، بخشی از میوه‌های ایران هم به دلیل مراعات نکردن استانداردها و به خصوص استفاده از سم و کود بیشتر، از مقاصد مختلف به سمت ایران مرجوع شدند. باید اضافه کنیم به این موارد، مشکلاتی که تعهدات ارزی برای صادرکنندگان ایجاد کرده‌است. به گفته صادرکنندگان میوه و تره‌بار، مجلس تصویب کرد صادرکنندگان محصولات فسادپذیر و میوه از تعهدات ارزی معاف شود اما گویی شورای نگهبان این مصوبه را رد کرده و این موضوع به این معناست که صادرکنندگان همچنان باید با این مشکلات دست و پنجه نرم کنند.

بلایی به نام کشاورزی سنتی 
براساس آمارهای جهانی که منتشر شده، ایران شانزدهمین کشور از نظر سطح زیرکشت در دنیا به شمار می‌‌رود اما حتی در فهرست ۲۰ کشور اول صادرکننده محصولات کشاورزی هم قرار ندارد. این در حالی است که مالزی که سی‌وپنجمین کشور از نظر سطح زیرکشت است، توانسته با برنامه‌ریزی صحیح در کشاورزی و سرمایه‌گذاری، رتبه۱۷ در صادرات را به خود اختصاص بدهد. باید بپذیریم قابلیت‌های کشاورزی ایران با توجه به وسعت و موقعیت مکانی و همچنین داشتن محصولات تقریبا انحصاری نظیر زعفران و پسته، بسیار بالاتر از مالزی است. برای یافتن علت این اتفاق نیاز نیست راه درازی برویم؛ چون پاسخ در صنعتی نشدن کشاورزی و همچنین حضور مدیران و برنامه‌ریزانی است که به کشاورزی به چشم یک صنعت پایدار و استراتژیک نگاه نمی‌کنند. کاری که آثار آن در جای‌جای بخش‌های مرتبط با کشاورزی به‌سادگی دیده می‌شود. خوب است بدانیم هلند حدود ۴۰بار کوچک‌تر از ایران و معادل وسعت دو استان شمالی یعنی گیلان و مازندران است اما با گسترش صنعت کشاورزی خود، سالانه بیش از ۹۰میلیارد یورو صادرات محصولات کشاورزی داشته که رقمی بسیار بیشتر از صادرات نفتی ایران و بعضی کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس است. در رتبه‌بندی جهانی، هلند رتبه صدوهجدهمین را در سطح زیرکشت دارد؛ ولی به عنوان دومین صادرکننده محصولات کشاورزی در صدر جدول، پادشاهی می‌کند.

فرصت‌های بی‌نظیر در صنعت کشاورزی
کشاورزی ایران با همه عقب‌ماندگی‌ای که دارد، درصورت توجه جدی به نوسازی و سرمایه‌گذاری و همچنین توجه به کاربست تحقیق و توسعه در این بخش، فرصت‌های بی‌نظیری نیز می‌تواند خلق کند. دکتر محمد ملک‌محمدی، کارشناس کشاورزی می‌گوید: یکی از مهم‌ترین دستاوردهای احیای کشاورزی به‌خصوص در این دوران تحریمی را می‌توان درآمد سرشار ارزی آن برای کشور دانست. همچنین درصورت موفقیت در بازسازی این صنعت می‌توان امیدوار بود تا راه برای دیگر صنایع نیز باز شود و کشور تصمیمات جدی‌تری برای ایجاد اقتصاد مستقل از نفت اتخاذ کند. احیای صنعت کشاورزی مستلزم ایجاد کارخانه‌های صنایع تبدیلی، کشت‌وصنعت‌ها و زنجیره توزیع و انتقال کالاست، که ایجاد چنین زیرساخت‌هایی باعث تولید اشتغال پایدار برای بخش کارگری و غیرکارگری می‌شود. به گفته این استاد دانشگاه، یکی از مشکلات کشور عدم جذابیت صنایع برای سرمایه‌گذاری است، که اگر صنعت کشاورزی را به طرق اصولی احیا و تبدیل به یک صنعت صادراتی کنیم، می‌توان بخشی از سرمایه‌های موجود در جامعه را به‌سمت کشاورزی جذب کرد. ملک‌محمدی تصریح می‌کند: براساس آمارهای وزارت جهادکشاورزی، بیش از ۹۰درصد آب‌شیرین مصرفی، مربوط به بخش کشاورزی است که با استفاده از روش‌های نوین آبیاری می‌توان آن را به مقدار قابل‌توجهی کاهش داد. با توجه به اهداف بلندمدت دولت‌های بعد از انقلاب اسلامی برای ایجاد اقتصاد مستقل از نفت و وضعیت تحریمی و ارزی بحرانی امروز کشور براساس پیشینه تاریخی صنعت کشاورزی و تجارت محصولات آن در ایران و همچنین قابلیت‌های موجود در کشور از جهت منابع آب، سطح قابل‌کشت، نیروی کار و برخورداری کشور از منابع انرژی که همه اینها باعث بالا رفتن مزیت رقابتی محصولات ایرانی می‌شود، به‌نظر می‌رسد احیای صنعت کشاورزی یکی از راه‌های عملیاتی برای ایجاد اقتصاد مستقل از نفت و برون‌رفت از مشکلات تحریمی و ارزی کشور باشد.