بودجه پژوهشی در وضعیت هشدار

برای کشوری مثل ایران که سیاست‏گذاری حل بحران با کمک نیرو‌های متخصص داخلی وجود دارد این مسأله به‌طور جدی‎تر مطرح است، زیرا بسیاری از کشور‌ها ممکن است با صرف هزینه‏ای از متخصصان خارجی برای حل بحران‎های‌شان بهره بگیرند. در چنین شرایطی افزایش سهم بودجه برای پژوهش و پیشبرد علم و فناوری در کشور نیازی اساسی به حساب می‎آید آن‌هم درست زمانی که تورم اقتصادی به‌وضوح در تامین تجهیزات علمی و اجرای پروژه‏های تحقیقاتی تاثیر گذاشته‌‎است. به مناسبت هفته پژوهش و برای اطلاع از برنامه‌های وزارت علوم برای درخواست افزایش بودجه پژوهشی سراغ دکتر پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رفتیم و در دفتر کار او در‌خصوص چالش‎های پژوهش در کشور و حواشی روند انتشار مقالات پژوهشی در دانشگاه به گفت‌‎و‏گو نشستیم.

هفته پژوهش از سال۱۳۷۹ در ایران برگزار می‎شود و هر سال نمایشگاهی برای نمایش دستاورد‌های علمی و پژوهشی در استان‌های مختلف کشور در همین بازه برپاست. برای آن‎که برگزاری هفته پژوهش در کشور به رویدادی تقویمی که هر سال شبیه سال قبل تکرار می‎شود بدل نشود چه اقداماتی صورت گرفته است و هفته پژوهش امسال چه تفاوت‎هایی با سال قبل دارد؟

هفته پژوهش و فناوری تا به‌حال در این مقیاس برگزار نشده و می‎توان گفت این بزرگ‌ترین هفته پژوهش در جمهوری اسلامی است. طی جلساتی که در این مدت داشتیم قرار بر این شد که وزارتخانه‏‌هایی که به نوعی در علم و فناوری نقش دارند، مثل وزارت فناوری ارتباطات، وزارت کشاورزی، صنعت و معدن و تجارت، وزارت بهداشت و وزارت جهاد کشاورزی ازجمله این وزارتخانه‎ها هستند، البته معاونت علمی ریاست‌جمهوری هم یکی از بخش‎های مهم در برگزاری هفته پژوهش است. در نمایشگاه‎های سال‌های گذشته هیچ‎گاه دانش‎آموز و دانشجو همزمان با هم حاضر نبودند، اما امسال هم گروه‏های منتخب از دانش‎آموزان در این نمایشگاه داریم. از سوی دیگر ما چند هزار انجمن علمی دانشجویی داریم که ذیل معاونین فرهنگی در دانشگاه‏ها فعالیت می‎کنند، امسال حدود ۴۰۰ متر از فضای نمایشگاه را به آن‌ها اختصاص دادیم که به‌صورت ویژه فعالیت داشته باشند.

برای ارتباط صنایع و شرکت‎ها با پژوهشگران چه بخش‎هایی در نظر گرفته شده است؟

نمایشگاه ریورس پیچ که چند سالی است در هفته پژوهش برگزار می‎شود امسال به شکل گسترده‎تری در سالن ۷ فعالیت دارد. این نمایشگاه فرصتی است برای این‌که سازمان‎ها و شرکت‎ها نیازهای‌شان را اعلام کنند و فناوران برای حل آن اقدامات لازم را آغاز می‎کنند. در بخش تسلای نمایشگاه ایران‌ساخت‏، فراخوان بین‌المللی داشتیم که کشور‌هایی که از نظر جغرافیایی به ما نزدیک یا علاقه‎مند به همکاری هستند مثل افغانستان، عراق، ارمنستان و ازبکستان در ساخت به ما کمک کنند. از مهم‎ترین نوآوری‎ها در هفته پژوهش امسال به حوزه آینده‌پژوهی اختصاص دارد. غرفه‎‌های متاورس و کوانتوم به همین دلیل در نمایشگاه در نظر گرفته شده تا بتوانیم قبل از این‌که در برابر فناوری‎های نوین مقهور شویم، آشنایی و آمادگی لازم را برای مواجهه با آن پیدا کنیم. هماهنگی‎های انجام‌شده با آموزش‎و‏پرورش قرار شده که امسال در این هفته دانش‎آموزان به همراه والدین خود به دانشگاه‎ها بروند و از حال‎و‎هوای آنجا بازدید کنند. این فرصت شرایطی را فراهم می‎کند تا دانش‎آموزان فضای دانشگاه‎ها در شهر‌های مختلف را با هم مقایسه کنند و ببینند علاقه دارند در چه نوع دانشگاهی تحصیل کنند. به این ترتیب قبل از ورود به دانشگاه به این محیط تعلق خاطر پیدا‌می‎کنند.

با توجه به این برای به ثمر نشستن تمام تلاش‎هایی که در زمینه علم و فناوری می‎شود و برای حفظ سرعت کشور در تولید علم و توسعه آن، نیاز به افزایش بودجه پژوهشی وجود دارد آیا وزارت علوم پیگیری خاصی برای افزایش این بودجه داشته است؟

در قانون برنامه ششم قرار بود سهم بودجه پژوهشی به ۴درصد تولید ناخالص ملی (GDP) برسد ۴درصدی که ۲درصد را بخش خصوص تامین کند و ۲درصدش را دولت. برای سال گذشته عنوان شد که این سهم به ۰.۵درصد هم نرسیده است، امسال هم گفته می‎شود این عدد فقط به ۰.۴۵درصد از تولید ناخالص ملی رسیده است، اما سؤال من این است چطور این عدد محاسبه شده است؟ بودجه کل وزارت علوم یک میلیارد دلار است در حالی که دانشگاه درجه۲در کشور‌های در حال توسعه چنین بودجه‎ای دارد. دانشگاه‎های تراز اول کشور‌های پیشرفته بودجه‎ای حدود ۱۰‌میلیارد دلار دارند. پس چطور عدد ۰.۴۵درصد را محاسبه کرده‎اند؟ واقعیت این است که از این یک میلیارد دلار،۹۰‌درصدش برای پرداخت حقوق و دستمزد کارکنان دانشگاه‎هاست پس یعنی این رقم به توسعه فناوری، تکمیل زیرساخت‎ها و خرید تجهیزات برای مراکز علمی و پژوهشی نمی‎رسد. من از معاونان پژوهشی دانشگاه‎ها درخواست کردم که سهم بودجه پژوهشی از بودجه کل دانشگاه را برایم بنویسند و تک‎تک دانشگاه‎ها این کار را کرده‎اند. این سهم در دانشگاه‎ها بین ۲ تا ۵درصد است. واقعا باور‌کردنی نیست که بعضی از دانشگاه‎های بزرگ و مطرح، فقط ۲درصد از کل بودجه را به پژوهش اختصاص می‎دهند. بقیه این بودجه صرف حقوق و مسائل خوابگاه‎ها و دیگر هزینه‎ های دانشگاه می‎شود. این مسأله برای مراکز پژوهشی کمی متفاوت است، چون آن‌ها تمرکز اصلی‎شان در حوزه پژوهش است. در حال حاضر بیش از ۸۰ هزار هیأت علمی در کشور داریم که با کمترین امکانات بیشترین خروجی را ارائه می‎دهند. بر‌اساس خروجی‏هایی که دانشگاه‏های ما دارند معتقدم واقعا اعضای هیأت علمی ما معجزه می‏کنند. برای آن که روشن شود هزینه‏ای که به پژوهش در کشور اختصاص داده می‎شود چقدر کم است به قطر نگاهی بیندازیم. این کشور ۱۲۲‌میلیارد دلار تولید ناخالص ملی دارد، چهار دانشگاه کوچک دارد و حدود سه میلیون جمعیت. در چنین حالتی ۵‌درصد از تولید ناخالص خود را به همین چهار دانشگاه اختصاص می‏دهد. این بودجه فقط برای تحقیقات استفاده می‎شود و نه برای تکمیل تجهیزات و حوزه‎های دیگر.

وضعیت بودجه برای خرید تجهیزات علمی و فناوری چگونه است؟

بودجه خرید تجهیزات علمی در سال۱۴۰۰و۱۴۰۱، صفر بوده است. گاهی در قانون برنامه و بودجه مبلغی از صندوق توسعه ملی فقط برای خرید تجهیزات اختصاص پیدا می‏کرده است. در سال ۹۸و۹۹ این عدد به ۷۰میلیون دلار رسید. ما هر روز هزینه‎های تعمیراتی و خرید تجهیزات را در دانشگاه‎ها و مراکز علمی داریم و نمی‌توان گفت این هزینه در آن سال انجام شده و دیگر نیازی نیست. در این خصوص چند نامه به دفتر مقام معظم رهبری و رئیس‌جمهور ارسال شده تا برای خرید تجهیزات بودجه‎ای به وزارت علوم داده شود. اگر این بودجه تزریق نشود روند رو‎ به‎ رشدی که ایران در جهان داشته، ادامه نخواهد یافت. حفظ شتاب علمی کشور در اولویت‎های برنامه هفتم توسعه هم آمده است، اما بدون افزایش بودجه پژوهشی نمی‎توان این شتاب را حفظ کرد. بودجه پژوهشی کشور در وضعیت هشدار قرار دارد. باید توجه داشته باشیم دستاورد‌های فناورانه دفاعی سلول بنیادی نانو و هر آنچه به دست آمده از تحقیقات دانشگاهی است و برای حفظ این شتاب باید از این تحقیقات حمایت کنیم.

ترتیب نام استاد در مقاله تاثیری در ارتقای او ندارد

روند امتیازدهی استادان و مسأله ذکر نام دانشجو به‌عنوان نام دوم یا سوم در مقالات علمی یکی از مسائلی است که در چند سال اخیر بسیار مورد نقد قرار گرفته است. در این خصوص نظر دکتر صالحی را جویا شدیم و او این‎طور توضیح داد: «نظام رتبه‎بندی برای دانشجو ندارد، برای همین در هیچ کشوری اهمیت ندارد که نام دانشجو اول بیاید یا به‌عنوان نفر دوم و سوم. در آیین‎نامه ارتقای اساتید هم هیچ تفاوتی ندارد که نام استاد نام اول باشد یا نام دوم، اما واقعیت این است که آیا دانشجو می‎تواند بدون آزمایشگاهی که استاد در اختیارش قرار می‎دهد و بدون پیشنهاد اولیه استاد و بدون امکاناتی که دانشگاه در اختیارش گذاشته این مقاله را بنویسد؟ درست است زحمت اصلی برای مقاله را دانشجو می‎کشد، اما واقعیت این است که دانشجو وظایف خود را دارد، استاد هم وظایف خود را که هردو هم باید به آن عمل کنند.» او در خصوص وضعیت دیگر کشور‌ها در آوردن اسم دانشجو و استاد در مقالات، گفت: «به‌طور کلی هر کشوری برای خود قوانین مشخصی دارد و در دانشگاه‎های ایران هم بر‌اساس قوانین کشور تصمیم‎گیری می‎شود. این نظام برد-برد است برای دانشجو و برای استاد. به هر حال ممکن است در جایی تخلفاتی هم صورت بگیرد، اما واقعا تعداد تخلفاتی که به دست ما می‎رسد زیاد نیست. دانشجویی که رساله‎ای را می‎نویسد هیچ منعی برای این‌که نامش در مقاله به‌عنوان نام اول آورده شود، وجود ندارد.»

روزنامه جام جم