هم‎ اندیشی برای تحکیم دوستی علم و مردم

این مسأله باعث می‎شود بسیاری از مردم نگاهی بدبینانه به علم و محتوا‌های علمی پیدا کنند. اثرات این بدبینی هم بی‌‎اعتماد شدن جامعه به علم و افراد علمی است که می‌‎تواند برای هر کشوری زنگ خطر به حساب بیاید.

به همین دلیل است که در دنیای امروز، ساده‎سازی علم و ترویج آن برای مردم اهمیت زیادی پیدا می‎کند؛ زیرا تنها با مجهز شدن به علم و دانش و اطلاعات موثق است که می‎شود در مقابل دروغ‎ها و شایعات ایستاد و سرنخ‌های واقعیت را یافت. در کنار معلم‎ها و مروج‎های علم و ژورنالیست‎های علمی فعال در رسانه‎های مختلف، انجمن ترویج علم در ایران چند سالی است تلاش کرده با ساماندهی گروه‎های فعال، به اثربخشی آن‌ها کمک کند. این انجمن از سال ۸۰ فعالیتش را آغاز کرده‌است و هر سال با کمک متخصصان حوزه‎های مختلف و مروج‎های باسابقه علم در ایران، آموزگاران، ژورنالیست‎ها و تسهیلگران علم را شناسایی می‎کند و در روز جهانی علم که در ایران ۱۹ آبان برگزار می‎شود، از آن‌ها تقدیر می‎کند. فعالیت‎ انجمن ترویج علم گرچه در بستر جامعه ما هنوز به طور موثری رشد نیافته، اما محل امیدواری است. آنچه نباید از خاطر برد این است که برای توسعه علمی و پیشرفت در جامعه جهانی، داشتن صرفا یک انجمن برای ساماندهی مروج‏های علم و تشویق افراد دارای سواد علمی در ساده‎سازی دانش خود، کافی نیست. انجمن ترویج علم به تنهایی نمی‎تواند این بار سنگین را به دوش بکشد. متاسفانه بسیاری از متخصص‎هایی که در سازمان‎های مرتبط با علم فعال‎اند، حاضر نیستند سواد و دانش خود را با زبانی ساده و قابل فهم در اختیار مردم بگذارند و اغلب با ادبیاتی صحبت می‎کنند که خود را از جامعه جدا کنند و بگویند این تخصص ماست و دیگران نباید درباره‎اش نظر بدهند. با این که همگانی کردن علم، مسیری است که شاید چند سالی از آغازش گذشته‌باشد، اما همچنان گام‎های اولیه‎اش را لرزان و کوتاه برمی‌دارد. این که چطور می‎توان در بلند و محکم‎تر شدن این گام‎ها نقش داشت، موضوع نشست انجمن ترویج علم در روز ۲۱آبان۱۴۰۱ بود. در ادامه گزارشی از این نشست را که در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد، می‎خوانید.

دکتر اکرم قدیمی، رئیس انجمن ترویج علم ایران در آغاز این نشست، قرار گرفتن در سال جهانی علوم پایه و روز جهانی علم را بهانه‌ای دانست تا کنار یکدیگر نگاهی عمیق به همبستگی با جامعه داشته‌باشیم و گفت: «امسال روز جهانی علم را کنار همدیگر پاس می‌داریم، اما این پاسداشت در عمق خود ای‌کاش‌هایی را دارد؛‌ای کاش قبل از پرداختن به علم، اندیشیدن علمی را به کودکان‌مان یاد می‌دادیم و قبل از ارائه آمار کمی از علم، بهره‌برداری از علم در‌زندگی و تفکرات را فریاد می‌زدیم.»

زمان لازم است تا حوزه‌های مختلف از نتایج علوم پایه سیراب شوند

خیلی‎ها با تصور این که علم و به طور خاص علوم‌پایه تا از مرحله یادگیری به کاربرد و سوددهی برسند زمان زیادی می‌برد، فرزندان و اطرافیان خود را به تحصیل در رشته‎های مهندسی و پزشکی و... سوق می‎دهند.
این نگاه عمومی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشور‌های در حال توسعه جهان هم رایج است. دکتر‌سعدا... نصیری قیداری، دبیر ستاد سال جهانی علوم پایه و رئیس دانشگاه شهیدبهشتی ضمن اشاره به اهمیت سال جهانی علوم پایه، تاکید کرد: «بعد از کشتار در جنگ‌جهانی، بشر به این نتیجه رسید نظامی‎گری و سیاست‎بازی راه به جایی نمی‎برد و برای توسعه و پیشرفت باید به علم متوسل شد و غیر از علم راه دیگری برای سعادت بشر وجود ندارد. از بین علوم، علوم پایه در همه جوانب توسعه نقش بسیار مهمی دارد، شاخه‎های مختلف علم و فناوری و پزشکی و مهندسی و کشاورزی و ... به علوم‌پایه وابسته است. هیچ‏کس نباید منتظر باشد علوم‌پایه به حوزه او خدمت کند بلکه همه باید به رشد علوم پایه کمک کنند.»

او اضافه کرد: «نباید انتظار داشت علوم پایه در حوزه محیط‌زیست و زندگی و رفاه بشر تاثیر مستقیم داشته‌باشد. سال ۱۹۰۰میلادی هیچ کسی منتظر نبود مکانیک کوانتوم کشف شود و بیاید و مسائل مردم را حل کند.»

دکتر نصیری تصریح کرد: انگیزه در علوم پایه باید رفاه بشر باشد، اما نباید هدف اصلی و اولویت قرارگیرد، چون بحث اصلی پاسخ دادن به پرسش‎های بنیادین بشر است. برای توجیه شواهدعملی آزمایش جسم سیاه در فیزیک مبانی نظری وجود نداشت و سال‌ها دانشمندان و فیزیکدانان تلاش کردند برای آن توجیه نظری پیدا کنند. بالاخره ماکس پلانک توانست با فرمولی مشخص این آزمایش را توصیف کند و امروز هیچ حوزه‏ای را نمی‎توان مثال زد که مکانیک کوانتوم در آن تاثیری نگذاشته‌باشد.» او صحبت خود را این طور ادامه داد: «در حوزه علوم پایه، ایده‎ها ناگهانی به حوزه کاربردی وارد نمی‎شوند. ممکن است ۱۰ تا ۲۰ سال زمان ببرد و فرصت لازم است تا نتایجش حوزه‎های دیگر را سیراب کند و به مرحله کاربردی برسد.»

تاکید یونسکو بر لزوم حمایت مالی دولت‌ها از علوم پایه

اقتصاد مدرن در بسیاری از کشور‌های دنیا، کسب‎و‎کار‌ها را به سمت خصوصی شدن سوق می‎دهد، اما باید مراقب باشیم که این مسأله به دلیل فراگیرشدن، ما را در درک فرآیند پیشرفت علوم پایه دچار خطا و اشتباه نکند. جنس علوم پایه نسبت به دیگر علوم متفاوت است و به همین دلیل بخش خصوصی به راحتی قانع نمی‎شود تا در این زمینه سرمایه‎ای را وارد کند. دبیر ستاد سال جهانی علوم پایه در این زمینه گفت: «یونسکو دولت‎ها را خطاب قرار می‎دهد تا درباره علوم‌پایه هزینه کنند. علم در کشور پیشرفت نمی‎کند تا زمانی که معلم و استاد، شأن داشته‌باشند و این شأن با هزینه‌کردن از سوی دولت‎ها محقق می‎شود.»

او با تاکید بر نقش مهمی که بخش خصوصی در توسعه دانش دارد، افزود: «بخش خصوصی برای یافته‎های کیهان‎شناسی هزینه نمی‏کند، چون نفعی برایش ندارد کهکشان آندرومدا و کوازار‌های دوردست چه وضعیتی دارند. این نقش دولت‎هاست که بتوانند برای توسعه علوم پایه در زمینه‎های مختلف سرمایه‎گذاری کنند.»
دکتر نصیری با اشاره بر اهمیت توجه و تامین مالی برگزیدگان المپیاد‌های علمی که در سطوح جهانی افتخار می‎آفرینند، گفت: «اگر ما بتوانیم زندگی المپیادی‌های فیزیک و ریاضی را تامین کنیم به رشته برق نمی‎رود با این نگاه که درآمد داشته‌باشد. باید بدانیم اگر او به رشته ریاضی نرود یعنی ما در صد سال آینده هم برنده جایزه نوبل نخواهیم داشت. کسی که برنده مدال طلای المپیاد‌های جهانی است باید در رشته خودش تحصیل کند تا اثرگذار باشد.»

هنر پژوهشگر و دانشمند، قانع‌کردن سیاستمداران است

یکی از بحث‎های مهم در حوزه ترویج علم، غیر از تلاشی که باید برای عمومی‎سازی دانش در بین افراد مختلف جامعه صورت بگیرد، به کنش‎های مهم متخصصان و دانشگاهیان مربوط می‎شود. استاد دانشگاه، پژوهشگر و دانشمند باید بتوانند اهمیت کار و پروژه خود را طوری به دولتمردان و سیاستمداران توضیح دهند تا آن‌ها را قانع کنند که این حوزه ارزش سرمایه‎گذاری و توجه دارد. در سمت دیگر ماجرا این‌که سیاستمدار بتواند دغدغه علم داشته‌باشد و از امکانات و جایگاهش برای توسعه آن استفاده کند هم بسیار مهم است. دکتر نصیری با اشاره به زندگی و فعالیت‎های خواجه‌نصیرالدین‌طوسی دراین‎باره گفت: «وقتی به زندگی و فعالیت‎های این دانشمند بزرگ می‎نگریم به‌وضوح می‌بینیم او ضمن این‌که سیاستمدار و صدراعظم بود به معنای واقعی برای توسعه علم هم تلاش می‎کرد.» وی افزود: «خواجه‌نصیرالدین‌طوسی توانست از آدمی مثل هلاکوخان که جز درندگی چیزی بلد نبود، هزینه‎ای را بگیرد و رصدخانه مراغه را بسازد. ۱۲۰ منجم در آن زمان از کشور‌های مختلف در رصدخانه مراغه کار می‌کردند درحالی‌که امروز شاید چنین تعداد منجمی در رصدخانه‎های ایران نداشته‌باشیم. رهبر معظم انقلاب همیشه از علم و نخبه‎ها حمایت کردند، اما نیاز است که این پشتیبانی را از سوی دولت‎ها ببینیم.»
دکتر نصیری تاکید کرد: «کاری که اینشتین می‌کرد هم نوعی ترویج علم بود. او راه می‎افتاد و بین مردم از نسبیت عام با زبان ساده صحبت می‌کرد. باید تلاش کرد فاصله طبقاتی علم را که در جامعه بسیار زیاد است کم کرد. استادان و دانشمندان جامعه باید بتوانند با زبان ساده و روان از علم صحبت کنند و آن را به مردم آموزش دهند.» رئیس دانشگاه شهید بهشتی، پیشنهاد راه‎اندازی اتاق فکر علوم پایه در وزارت علوم پایه را ارائه کرد تا بتوان مشکلات و معضلات این حوزه را با دقت بیشتری شناسایی و برای حل آن تلاش‎های جدی را شروع کرد.

اهدای جایزه ترویج علم امسال به تعویق افتاد

دکتر اکرم قدیمی، رئیس انجمن ترویج علم ایران در پاسخ به این پرسش جام‎جم که زمان اهدای جایزه ترویج علم چه روزی خواهد بود، گفت: «جایزه ترویج علم تا اسفند سال ۱۴۰۱ اهدا خواهد شد و در نظر داریم که نامزد‌های بیشتری در این انتخاب داشته‌باشیم.» از آنجا که یکی از فعالیت‎های مهم این انجمن پخش زنده برنامه‎های اینستاگرامی با حضور استادان دانشگاه، مروجان و روزنامه‌نگاران علم بود. از دکتر قدیمی پرسیدیم چه برنامه‎های جایگزینی از این پس برای ترویج علم در فضای مجازی در نظر دارند، او این‎طور پاسخ داد: «سعی داریم این برنامه‎ها را در فضا‌های مختلف ادامه دهیم. به‌زودی سایت انجمن به‎روز‎رسانی می‎شود. در کنار این‌ها قصد داریم رویداد‌ها و نشست‎های مروجان علم را به‌جای یک هفته، طی سال و با چند جلسه متنوع برگزار کنیم.» این انجمن در مسیر فعالیتش از امکانات فضای مجازی و رسانه‎ها، کارگاه‎ها و همایش‎های مختلف هم بهره گرفته است، اما یکی از بخش‎هایی که به نظر می‎رسد در ذیل وظایف و مسئولیت‎های این انجمن باشد، همراه کردن استادان دانشگاه در رشته‎های مختلف برای ساده‎سازی مفاهیم علمی مهم است. مدرس‎ها و پژوهشگرانی که در فضای دانشگاه‎ها و مراکز علمی کار می‎کنند معمولا آن‌قدر غرق فضای تخصصی خود هستند که یا لازم نمی‌بینند با مردم درباره کارشان صحبت کنند یا اصلا توان بیان ساده و عمومی از حوزه تخصصی‌شان ندارند. از دکتر قدیمی پرسیدیم که آیا تابه‌حال در انجمن ترویج علم برنامه‎ای برای پژوهشگران و استادان دانشگاه برگزار شده تا بتواند آن‌ها را برای ارتباط بهتر و موثرتر با مردم و ترویج علم آماده کند، دکتر قدیمی این‌طور پاسخ داد: «این موضوع بسیار مهمی است. ما قصد داریم برای استادان دانشگاه کارگاه‌های ترویج علم برگزار کنیم تا به امروز هم یک یا دو کارگاه در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شده، اما ادامه نداشته است. به‌زودی جزئیات این برنامه‎ها را در سایت اطلاع‌رسانی خواهیم کرد.»

انتخاب ۱۳ شهریور به عنوان روز ملی علوم پایه

۱۳ شهریور امسال خبر‌هایی مبنی بر انتخاب این روز به نام روز ملی نجوم منتشر شد. درپی این خبر، عده‎ای با رویکرد انتخاب روز ملی برای این دانش محبوب و جذاب موافق بودند و برخی نیز اعتقاد داشتند با وجود سابقه طولانی برگزاری هفته جهانی نجوم در ایران که در اردیبهشت است، انتخاب ۱۳ شهریور نمی‎تواند انتخاب درستی باشد. در میان این اختلاف‌نظر‌ها مشخص شد که روز ملی نجوم هنوز در تقویم رسمی کشور ثبت نشده و درحد پیشنهاد بوده است. در نشست انجمن ترویج علم ایران، دکتر نصیری قیداری از انتخاب ۱۳ شهریور به عنوان روز ملی علوم پایه در تقویم رسمی کشور خبر داد و گفت: «این روز به مناسبت تولد ابوریحان بیرونی انتخاب شده و به تایید شورای‌عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.» به نظر می‎رسد این انتخاب هوشمندانه‎تر از نامیدن این روز به عنوان روز ملی نجوم است، زیرا که تا به حال روزی مخصوص علوم پایه در تقویم کشور نداشته ایم و پرداختن به آن به شکل رسمی و برگزاری برنامه‎های متنوع در این روز، می‎تواند گستره وسیع‎تری از علاقه‎های مردم به حوزه‎های علوم مختلف را شامل شود. این روز اگر به‌خوبی از سوی مروجان علم و تسهیلگران این حوزه مورد توجه قرار گیرد، می‎تواند به روز اثرگذاری در جامعه تبدیل شود که علم را از فضای دانشگاهی به میان مردم بیاورد و جذابیت‎ها و شگفتی‎های آن را برای گروه‎های مختلف مردم به نمایش بگذارد. همان‎طور که پرداختن به روز و هفته جهانی نجوم این تاثیرات را به همراه داشت. گرچه نباید فراموش کنیم که نامگذاری روز‌های تقویم با عنوانی خاص به تنهایی نمی‎تواند تغییری در فرهنگ و توجه مردم ایجاد کند و قطعا این مسیر نیازمند تلاش‎های معلم‎ها و مروج‎های علم خواهد بود.