هامون چشم‌انتظار توافقی که آب داشته باشد

هامون اما همیشه بی‌آب نبود؛ آب داشت و حقابه؛ حقابه‌ای که همیشه با هیرمند خروشان از دیار افغان‌ها به ایران و سیستان می‌رسید و به این منطقه آب و آبادانی می‌رساند و از سال 1351 و با یک توافق بین‌المللی رسمیت یافت. بااین‌حال همسایه شرقی هیچ‌گاه به‌ویژه در کوران خشکسالی چند دهه اخیر به اجرای آن پایبند نبود.

دولتمردان هم هر چند سال یک‌بار طرف افغانی را پای میز مذاکره می‌نشاندند تا بلکه به تعهدات خود پایبند شود؛ نشست‌هایی کم‌حاصل که اگر به توافقی هم منجر می‌شد، سست و متزلزل بود.

آخرین دور این مذاکرات چهارشنبه گذشته و با حضور وزیر نیروی ایران در افغانستان صورت گرفت و توافقاتی حاصل شد، اما نه توافقی که خروجی‌اش دریافت حقابه 820میلیون مترمکعبی هامون از هیرمند باشد؛ توافقی ساده که فقط همسایه بدعهد شرقی را ملزم می‌کند مسیر آب سد کمال‌خان را به سمت شوره‌زار گودزره منحرف نکند و اجازه دهد چهارمیلیون مترمکعب آب به سمت سیستان و چاه‌نیمه‌هایش برسد؛ توافقی که به عقیده کارشناسان و مسئولان سیستانی اگرچه از هیچ بهتر است، اما گامی بسیار کوچک است و تضمین چندانی هم برای اجرای همین توافق کوچک وجود ندارد.

مرداد؛ اگرچه گرم‌ترین ماه سال است و برای سیستانی‌هایی که چند دهه همزمان درگیر خشکسالی و بی‌مهری همسایه شرقی هستند، مفهومی جز خشکی هامون و روزهای داغ و آفتابی و پرگردوغبار ندارد، اما مرداد امسال معنای دیگری داشت، چون با جریان‌یافتن باریکه‌ای از آب در هیرمند همراه بود و دنیایی از امید؛ امید به پهنا گرفتن این باریکه آب و لب تر کردن هامون و جان‌گرفتن دوباره‌اش که پس از سفر علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو و همراهانش به کابل در دل سیستانی‌ها درخشید.

وزیر نیرو پس از این سفر یکروزه اعلام کرد که مهم‌ترین توافق سفر به افعانستان، پذیرش جلوگیری از انحراف آب به گودزره توسط طالبان بوده که درصورت تحقق بسیار مثبت است.

این توافق درصورتی‌که توسط طالبان جدی گرفته و اجرایی شود، اگرچه مایه خوشحالی است، اما گام کوچکی است در جهت گرفتن حقابه تالاب هامون از رود هیرمند و به نظر می‌آید برای اعلام پیروزی و ابراز شادی زود است. کمااین‌که فعالان اجتماعی و مسئولان محلی در سیستان‌وبلوچستان هم تاکید می‌کنند که برداشتن این گام کوچک نباید ما را از مطالبه تامین آب پایدار و حقابه هامون غافل کند.

امین کمالی، دبیر مجمع ملی مطالبه‌گران محیط‌زیست کشور و فعال اجتماعی سیستانی به جام‌جم می‌گوید: تا زمانی که سد کمال‌خان با شرایط فعلی‌اش فعال است (حتی اگر با افغانستان توافقی شده باشد) نگران‌کننده است و ما کماکان این استرس و نگرانی را داریم که مسیر آب منحرف شود و نمی‌توانیم به پایدار بودن آب با این شرایط امیدوار باشیم.

مسئول دفتر سازمان فضای مجازی رسانه‌ای سراج وابسته به قرارگاه بقیه‌ا... اعظم معتقد است سد کمال‌خان یا باید تخریب شود یا اصلاح شده و مسیرهای انحرافی‌اش کاملا مسدود گردد، ضمن این‌که افغانستانی‌ها هم موظف و متعهد شوند آبی که به سیستان می‌آید مثل این روزها حداقلی نباشد و جدای از حقابه هامون، سیلابی هم که رها می‌شود، بدون انحراف به سیستان برسد.

سیدیوسف مرادی، فعال محیط‌زیستی کشور هم معتقد است که تجربه 47 سال مذاکره بی‌نتیجه درخصوص هیرمند ثابت می‌کند هر مذاکره و معاهده‌ای بدون تضمین کافی، یک نمایش است.

به عقیده او تضمین در این دو صورت ممکن است؛ اول احداث سامانه انتقال حقابه ایران از کمال‌خان تا مرز و دوم نابودی کامل مکانیسم انحراف هیرمند در کمال‌خان.

حقابه کامل ایران را طلب کنید

ما پای صحبت مسئولان سیستانی هم نشستیم؛ مسئولانی که در این منطقه زندگی کرده و در سخت‌ترین شرایط در کنار هموطنان بودند و هستند. جالب این‌که آنها هم چندان به وعده‌های طرف افغانستانی دلخوش نبوده و خواستار ورود جدی‌تر دولت و حاکمیت به ماجرای تامین آب سیستان‌وبلوچستان هستند.

البته تفاوت ظریفی در نظر و عقاید این مسئولان وجود دارد؛ به‌طورمثال امام‌جمعه زابل معتقد است باید به هر طریقی که شده حقابه هامون (که حقابه ایران و مردم سیستان‌وبلوچستان است) از افغانستانی‌ها گرفته شود و حبیب‌ا... دهمرده، نماینده مردم زابل در مجلس هم می‌گوید: اگرچه دولت و حاکمیت باید به دنبال گرفتن حقابه هامون باشد، اما اصلا نباید به تعهد سست افغانی‌ها دل خوش کرده و سرنوشت سیستان‌وبلوچستان را به آب هیرمند و حقابه هامون گره بزند.

30 سال مذاکره بی‌نتیجه

حجت‌الاسلام مجتبی عزیزی، امام‌جمعه زابل، گام بزرگ در سفر وزیر نیرو به افغانستان را نه توافقی که حاصل شده، بلکه رسیدن دولتمردان به این باور می‌داند که ساخت بند کمال‌خان و انحراف آب به گودزره یک توطئه و پروژه استکباری است.

عزیزی به جام‌جم می‌گوید: همین باور باعث می‌شود مسئولان از این پس واقع‌بینانه به ماجرا نگاه کرده و آن را در ملاحظات خود لحاظ کنند.

وی درعین‌حال بر دریافت حقابه سیستان‌وبلوچستان از افغانستان تاکید کرده و می‌افزاید: حقابه هامون باید تا قطره آخر از افغانستان گرفته شود و نباید به هیچ بهانه‌ای از آن صرف‌نظر کرد؛ حتی اگر انتقال آب از دریای عمان صورت گیرد، هزار چاه ژرف در سیستان حفر شود و حتی بهترین کارخانه‌ها برای اشتغال جوانان سیستانی ایجاد شود، چراکه حقابه، حق مردم ایران و سیستان‌وبلوچستان است و حق باید گرفته شود و به زمین‌های سیستان برسد و زندگی و مشاغل نابودشده آنها را احیا کند، همان‌طور که افغانستانی‌ها می‌خواهند کشت‌وکار و تولید را در کشور خود رونق دهند.

امام‌جمعه زابل با تاکید بر این‌که مذاکرات باید قوی و همه‌جانبه باشد، می‌گوید: بیش از 30 سال است که این مذاکرات انجام می‌شود و اگر همین‌طور پیش برود نوه‌های من و شما هم باید منتظر نتیجه مذاکرات باشند بدون آن‌که چشم‌شان به حقابه هامون روشن شود. ما از مسئولان نظام درخواست می‌کنیم به‌جای این‌که فقط چند کارشناس آب بفرستند تا اندازه آب ورودی به ایران را بسنجند و مهر تایید بر توافق‌های صورت‌گرفته خود بزنند، از همه ظرفیت‌های داخلی و بین‌المللی برای گرفتن حقابه استفاده کنند؛ از ظرفیت مرزها، انرژی، ترانزیت، ظرفیت بین‌المللی جمهوری اسلامی، ظرفیت ایران در معاهدات منطقه‌ای، ظرفیت‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و ظرفیت‌های درون و بیرون افغانستان، که اگر غیر از این باشد، 2دو یا شش ماه یا یکی دو سال دیگر دوباره به اول خط برخواهیم گشت.

به هیرمند وابسته نباشیم

حبیب‌ا... دهمرده، نماینده مردم زابل در مجلس و استاندار سابق استان‌های سیستان‌وبلوچستان و کرمان هم اگرچه مثل سایر مسئولان سیستانی معتقد است باید حقابه هامون به‌طور کامل دریافت شود، اما تاکید می‌کند اگر قرار است سیستانی داشته باشیم که برایمان بماند، باید روی تامین آب پایدار برای آن سرمایه‌گذاری کنیم و تامین این آب پایدار ممکن نیست جز این‌که هر چهار گزینه‌ای که به این منظور مصوب و قانونی شده، به‌طور کامل به اجرا درآید.

وی این چهار گزینه مهم را به ما این‌گونه توضیح می‌دهد: «اول و مهم‌ترین نکته این‌که باید سرنوشت سیستان را از سرنوشت افغانستان جدا کنیم، چون طراحی سد کمال‌خان مربوط به سال‌های اخیر نیست و 100 سال پیش توسط آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها و به‌منظور بستن آب به روی سیستان و کوچاندن مردم این خطه طراحی شده، کمااین‌که در سال 1350 که هامون خشک شد، نیمی از جمعیت سیستان کوچ کردند و رفتند و متاسفانه از آن زمان ما به‌جای این‌که وابستگی خود را از حقابه هامون و هیرمندی که هرسال سدهای بیشتری روی آن زده می‌شد، جدا کنیم، خود را به آن وابسته‌تر کرده و حتی تامین آب مرکز استان یعنی زاهدان را هم به آب سیستان متصل کردیم.»

انتقال آب از دریای عمان، ایجاد و بهره‌برداری از چاه‌های ژرف، جلوگیری از تبخیر آب چاه‌نیمه‌ها و بارورکردن ابرها روی آنها و درنهایت گرفتن حقابه هامون از هیرمند راه‌های دیگری است که دهمرده روی آنها تاکید دارد و می‌گوید همه این گزینه‌ها کاملا علمی و دقیق بوده و در مجلس به تصویب رسیده و حتی طی نامه‌ای توسط امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه به رویت رهبر معظم انقلاب رسیده و مهر تایید و پیگیری ایشان را هم دارد.

استاندار سابق سیستان‌وبلوچستان تاکید می‌کند که ما دیگر به‌هیچ‌عنوان روی تعهدات طرف افغانستانی حساب نمی‌کنیم، کمااین‌که مقدار آبی که توافق کرده‌اند به ایران بدهند، یعنی چهارمیلیون مترمکعب در مقابل 820میلیون مترمکعب حقابه ما اصلا به حساب نمی‌آید، گرچه هنوز دومیلیون مترمکعب آن بیشتر به ایران نرسیده و هیچ تضمینی هم وجود ندارد که به وعده خود عمل کنند و مثل چند دهه گذشته زیر قول و قرار خود نزنند، چراکه تصمیم‌گیرنده اصلی اربابان آنها هستند که نقشه خشکاندن کامل سیستان و خالی‌کردن آن را از صد سال پیش کشیده‌اند.