نخل‌برداری یزدی‌های از نگاه جهانگردان و مورخان

به گزارش جام جم آنلاین از یزد ، یزد یک استان مذهبی است و آوازه عشق و ارادت مردم آن به ائمه اطهار(ع) به خارج از مرزها نیز رسیده است هرساله مراسمی خاص برپا می‌شود و علاوه بر مردم استان که خود میزبان برگزاری مراسم‌های مختلف هستند، افرادی از سایر استان‌های کشور و تعداد بسیاری توریست خارجی نیز به تماشای شور حسینی این خطه از کشورمان می‌آیند.

مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی در یزد که در اصطلاح محلی بدان "نقل" نیز گفته می­ شود، بدین صورت است که چند روز پیش از شروع ماه محرم ،خادمان حسینیه و اعضای هیئت‌ها، به تزئین و آذین بستن نخل می‌کنند. آذین بندی نخل چند روز  به طول می‌انجامد. در طول این مدت، خدام، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می‌پردازند. بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان، شیوه­های آن را از پدر و اجداد خود آموخته­ اند.

بدین صورت که یک طرف از بدنه آنرا با آئینه‌هایی کوچک و بزرگ آذین می‌بندند که نمایانگر نور افشانی پیکر حضرت امام حسین (ع) در آن است. طرف دیگر نخل تماماً روکش پارچه سیاهی دارد که شمايلي از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاه پوش نصب شده است .

سرتاپای آن سر تیز دشنه‌ها یا شمشیرهایی در آن فرو رفته و آن هم نمودی است از تیرها و زخم‌هایی که بر پیکر سرو مانند حضرتش وارد گشته است. در دو طرف دیگر به صورت قرینه، پرده سیاهی آویخته می‌شود که بر روی آن شکل شیر و بدن بی سر آغشته به خون نقاشی یا تکه دوزی شده است. درحالی‌که شیر با دهان خود بر آن بدن بوسه می‌زند و یا باقیمانده نوک دشنه‌ها و نیزه‌ها را از بدن مطهر خارج می‌کند.

درهنگام نخل‌گردانی ظهر عاشورا یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و يا حسین، نخل‌گردانان را هدایت می‌کند براي برپايي اين مراسم، اطراف حسينيه‌هايي كه براي عزاداري از قبل آماده شده را با پارچه‌هاي سبز و مشكي سياه پوش مي‌كنند «نخل» در اين مراسم، به معناي "تابوت" است و اين نخل، تابوت سيدالشهدا شناخته مي‌شود.

اسكلت عظيمي از چوب به شكل يك برگ درخت و با آنكه شباهتي به درخت خرما ندارد؛ نخل از كنده قطور درختان با استفاده از هنر باقي مانده از دوران كهن، ساخته شده است دو طرف نخل به صورت مشبك، از چوب ساخته شده و بوسيله چوب‌هاي ديگر به هم مرتبط هستند دو روي نخل با آيينه، تزيين شده است. در يك طرف نخل و در وسط آن، شاخه‌هاي سرو، بسته مي‌شود كه با استفاده‌ از چوب‌هاي كوچكي در اندازه‌هاي مختلف ساخته شده است اين چوب‌ها كه به طور منظم و مورب در كنار هم چيده شده‌اند به شكل درخت سرو در آمده است. چوب‌هاي كنار آن نشان از كثرت تيرهايي است كه بر بدن مبارك آن حضرت اصابت كرده است اطراف نخل با چراغ‌هاي رنگارنگ تزيين‌ و پارچه‌هاي سياه بزرگي نيز بر اندام آن كشيده مي‌شود پس از آنكه بدنه نخل با پارچه سياه پوشانده شد، روي پارچه‌ها را شمشير بندان مي‌كنند و بر روي آن صدها شمشير و خنجر برهنه طوري مي‌بندند كه جلو و عقب نخل «آجين شمشير» گشته ‌و هيكل چوبي نخل چنان آراسته مي‌شود كه هيبت آن هر بيننده‌اي را به حيرت وا مي‌دارد.

نخل برداری یزد از دیدگاه مورخان

خانم مریت هاکس نویسنده کتاب «ایران، افسانه و واقعیت» که در اواخر زمستان 1311 ه.ش / 1933 م. ه ایران آمده و از یزد دیدن کرده است چنین می‌نویسد: «مردم مسلمان یزد بسیار متعصبند، امسال وقتی از سوی دولت دستور رسید که دسته‌های عزاداری مجاز نیستند نخل‌های بزرگ و آئینه‌کاری شده حامل پیکر امام حسین راهمراه خود حرکت دهند، آشوب‌ها برخاست و چون مردم اطلاع یافتند که دسته‌های عزاداری به هیچ وجه نباید تشکیل شود به هیچ کس اجازه زنجیر زدن یا قمه زدن داده نمی‌شود، آشوب‌ها شدت یافت. زنان در میدان شهر جمع شده و به شهربانی حمله کردند و پاسبانها فقط پس از رسیدن پنجاه سرباز مسلح توانستند از پرتاب سنگ آنها جلوگیری کنند و آن سال نخل‌برداری مفصل صورت نگرفت.

استاد عبدالحسین آیتی تفتی در تاریخ یزد می‌نگارد: «نخل‌بندی در یزد آن هم از قدیم عنوان داشته، ولی نه به این صورت و مقصد بلکه مخصوص بوده است به آرایش کمی از گلهای مصنوعی که حامل آن را نخل و گل‌کاری آن را نخل‌بندی می‌گفته‌اند. برای جشن‌ها و سورها و ماتم‌ها، در جلو عروس نخل حرکت می‌داده‌اند که از گلهای طبیعی یا مصنوعی نخل‌بندی شده بود. در بردن جنازه میت هم آن گونه نخل‌بندی‌ها بوده است.

همچنین استاد آیتی می‌گوید: «نخل و نخل‌بندی در همه ایران رایج است، ولی در هیچ شهر و شهرستان مانند یزد و تفت پرهیاهو نیست. در یزد نخل بزرگ که هنوز اسکلت آنها در دو میدان امیرچخماق و میدان شاه(بعثت) موجود است و گویند قدمت نخل میرچخماق بیشتر و چهارصد سال از عمر آن گذشته است

جلال آل احمد، «یزد از یک نظر موزه ابزار عزاداری‌های محرم است. سه چهار تا نخل بزرگ در گوشه و کنار شهر است. در روزگاری که آسمان شهر را شبکه‌بندی درهم و برهم سیم‌کشی‌های برق و تلفن مغشوش نکرده بود، برای حرکت دادن هر کدام از آنها دست‌کم صد مرد لازم بوده، اما سیم‌های تمدن در آسمان شهر پای این نخلها را مدتهاست به زمین کوبیده و اکنون هر کدام به گهواره مشبکی می‌مانند که انگار روزی اسباب‌بازی غولی بوده و گمان می‌کنی از وقتی دوران جنّ و پری و افسانه‌های گرز صد من رستم تمام شده است، این بازیچه‌ها نیز دل غول بچه‌ها را زده‌اند که در گوشه‌ای‌شان انداخته‌اند و رفته‌اند. نخل میدان شاه، نخل امیرچخماق و دیگر نخلها که اسمشان را فراموش کردم، خودشان نخل را نقل می‌گفتند.

سفرنامه فرد ریچاردز: در یزد مراسم ماه محرم با چنان شور و حرارتی برگزار می‌شود که بعضی از اوقات به یک نوع جنون مذهبی مبدل می‌گردد. در میدانی که مقابل مدخل اصلی بازار واقع شده، چوب‌بست بزرگی تعبیه شده که نماینده یک نوع تابوتی است به نام نخل و هر ساله آن را با شال و آیینه می‌پوشانند.

 این دستگاه عجیب و غریب به وسیله صدها تن مرد دور میدان حمل می‌شود. این مردان در زیر نخل اجتماع می‌کنند تا ثواب حرکت دادن آن نصیبشان شود.

مسلمانان متعصب يزد، اين مراسم برجسته را در يک محيط خفه کننده‌اي به مورد اجرا مي‌گذارند. اين دستگاه يا چوب بست، از قطعات عظيم چوب که وزن آنها نيز خيلي زياد است، ساخته شده و به قدري بزرگ است که نمي‌توان آن را از ميدان خارج کرد و يا از در اصلي بازار که به کوچه منتهي مي‌گردد، داخل کرد

علي اصغر مهاجر، در کتاب يزد در سفرنامه ها گردآوري «اکبر قلمسياه»، به نقل از سفرنامه «علي اصغر مهاجر»، در مورد نخل در يزد آمده است که: «... مقدار تير و چوبي که در ساختمان آن به کار رفته، با تخمين نزديک به تحقيق، مصالح چوبي پنج خانه يزدي را تامين مي‌کند و عجب است که هيچ معماري در شهر يزد به اين فکر نيفتاده و هيکل آن، دست نخورده در گوشه ميدان خوابيده است.

اسکلت نخلي که در ميدان امير چقماق افتاده، گرچه امروزه همراه با شعاير تند مذهبي در پس گرد و خاک کهنه ساز زمان پنهان شده است، ولي در حد خود، اثري است عظيم. پيداست که مردمي غيرتمند و فقير از نان و آب خود مايه گذاشته‌اند و دسته جمعي، اين عماري سنگين وزن را ساخته اند تا در ايام عزاداري، نمايشي شايسته شهر خود بدهند

علاوه بر ارداتمندان استان یزد به مراسم عزاداری امام حسین(ع) بسیاری از توریستهای کشورهای خارجی و حتی مردم سایر نقاط کشورمان برنامه سفر خود را به نحوی تنظیم می کنند که در روز عاشورا در استان یزد باشند

زیرا مراسم نخل گردانی را یکی از پرشور ترین مراسم عزاداری امام حسین می دانند البته این مراسم در شهرستانهایی نظیر تفت، مهریز و یزد بسیار ویژه با شکوه خاصی نسبت به سایر شهرستان ها برگزار می شود و جمعیت بسیاری حتی از مرکز استان برای تماشای این مراسم به تفت و مهریز می روند. این فرهنگ و باور مردم استان یزد همچنین مراسم ویژه عزاداری به عنوان یکی از فرهنگهای ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.