سازمان جنگ علیه مافیای دارو

دارایی، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در رشته توکسیکولوژی فارماکولوژی است که به زبان ساده‌تر همان سم‌شناسی و داروشناسی است بنابراین انتخاب او بی‌ربط با سازمان غذا و دارو نیست، گرچه پیوندی تمام‌عیار با آن نیز ندارد.

سازمان غذا و دارو همیشه یکی از گلوگاه‌ های حساس وزارت بهداشت و محل تلاقی منافع افراد و گروه‌های مختلف بوده به‌طوری که همواره فارغ از این‌که چه جناحی دولت را در اختیار داشته باشد و چه وزیری با چه تخصصی روی کار باشد،‌ این سازمان حرف و حدیث زیاد داشته است.

آنچه سازمان غذا و دارو را به حساس‌ترین زیرمجموعه وزارت بهداشت تبدیل می‌کند ارتباط مستقیم آن با سلامت مردم است به‌طوری‌که مدیران این سازمان می‌توانند سلامت عمومی را در دو بخش غذا و دارو با تصمیمات خود تحت‌تاثیر قرار دهند.

در این سازمان همچنین منافع کلانی وجود دارد که عده‌ای با چشم طمع به آن تلاش می‌کنند از طریق شبکه‌های به‌هم تنیده رانت و رابطه به افرادی خاص تعلق ‌گیرد به‌طوری‌که جیب این عده پر و جیب مردم خالی ‌شود. اما مهم‌تر از همه این‌ها چالش تعارض منافع است که سازمان غذا و دارو همیشه متهم به بال و پر دادن به آن بوده به‌طوری که به‌زعم عده‌ای برخی تصمیمات و سیاست‌های این سازمان خود پرورش‌دهنده مافیای دارو و عامل فربه شدن آن بوده است.

اظهارات سعید نمکی، وزیر پیشین بهداشت در روز خداحافظی‌اش هنوز باید در یادها مانده باشد، آنجا که گفت:«در سازمان غذا و دارو با مافیای شکم‌گنده دهان‌بازی روبه‌رو بودیم که در‌آوردن برخی از ریشه‌های آن برایمان بسیار هزینه داشت.»

مافیای شکم‌گنده دهان‌باز که هنوز برخی از ریشه‌های آن در سازمان غذا و دارو باقی مانده است درست همان چیزی است که رئیس جدید باید با آن مقابله کند؛ مافیایی که به این سادگی دست‌بردار منافعش نخواهد بود و برای باقی ماندن به هر راه و وسیله‌ای متوسل خواهد شد.

بهرام دارایی کیست؟

رئیس جدید سازمان غذا و دارو سوابق کاری متعددی دارد از عضویت در هیات‌مدیره شرکت داروسازی البرز‌دارو گرفته تا عضویت در کمیته راهبری آلاینده‌ها و تقلبات مواد غذایی سازمان غذا و دارو، عضویت در کمیته سموم و آلاینده‌های شیمیایی شورای فناوری سلامت وزارت بهداشت، حضور در هیات علمی مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و مدرس، عضویت در شورای مرکزی بسیج داروسازی کشور و مدیرکلی در آزمایشگاه‌های مرجع غذا، دارو و تجهیزات پزشکی و معاونت توسعه کسب و کار در گروه دارویی برکت و بالاخره ریاست در هیات‌مدیره شرکت داروسازی البرز ‌داروی‌ برکت.

البته برای دانستن این‌که او اکنون در چه مشاغلی فعال است،‌ پیگیری‌های ما به نتیجه‌ای نرسید مگر این که دانستیم ریاست او در هیات‌مدیره شرکت داروسازی البرز از خرداد امسال تمام شده است. یک منبع مطلع در وزارت بهداشت نیز در پاسخ به این‌که بهرام دارایی در چه مناصبی فعال است نه تنها چند‌شغله بودن او را تایید نکرد بلکه گفت این حرف‌ها شایعاتی است که مخالفان وی می‌زنند تا شخص مورد نظر خود را بر صندلی ریاست سازمان غذا و دارو بنشانند. اگر این گفته درست باشد رئیس جدید یکی از بهترین گزینه‌ها برای مقابله با تعارض منافع در سازمان غذا و داروست چون در غیر این صورت او نیز همان راهی را خواهد رفت که برخی از مدیران سابق این سازمان رفتند.

مافیای دارو با چه روش‌هایی کار می‌کند؟

هنوز برخی‌ها به قول قدیمی‌ها دیزی‌شان پیش‌فر است و می‌توانند در سازمان غذا و دارو از رانت استفاده کنند و کارهای خودشان را جلو و کارهای دیگران را عقب بیندازند. وزیر سابق بهداشت دو سال پیش این جمله را گفت،‌ زمانی که در مراسم افتتاح یک مجموعه داروسازی سخنرانی می‌کرد. او از یک شبکه حرف می‌زد که به آن لقب پوسیده و مزخرف می‌داد؛‌ شبکه‌ای که بهتر است نامش همان مافیا باشد. مافیای دارو برای ادامه حیات، روش‌های مختلفی دارد و چنان دانه‌های زنجیر را در سازمان‌های مختلف به هم وصل می‌کند که به بهترین شکل به اهدافش برسد.

یکی از این روش‌ها امضاهای طلایی است. روایت قدیمی ناصر ریاحی، رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو در گفت‌وگو با خبرگزاری صداوسیما هنوز خواندنی است: اعضای کمیسیون‌های سازمان غذا و دارو یا از مدیران همین سازمان هستند یا توسط وزیربهداشت تعیین می‌شوند. در این کمیسیون‌ها پشت درهای بسته تصمیم‌گیری می‌کنند که متناقض و اغلب سلیقه‌ای است و دقیقا همین جاست که امضاهای طلایی نقش می‌بندد.

مافیای دارو اما روش‌های دیگری را نیز به‌کار می‌گیرد که واردات دارو یکی از آنهاست، آن هم داروهایی که مشابه داخلی دارند ولی چون وارداتی هستند با چند برابر قیمت فروخته می‌شوند و در نتیجه سود خوبی به دنبال دارند. این به ظاهر واردکننده‌ها با واردات برندهای خاص حتی ذائقه‌سازی نیز می‌کنند و مردم را به سمت مصرف داروهایی که خود وارد کرده‌اند، سوق می‌دهند و اگر لازم باشد در این راه پزشکانی را که باید نسخه بنویسند نیز با خود همراه می‌کنند.

شگرد دیگر مافیای دارو ایجاد کمبود ساختگی در بازار است؛ کمبودی که تقریبا همه مردمی که به دلیلی نیاز به دارو داشته‌اند،‌ آن را در برهه‌های مختلف احساس کرده‌اند. با ایجاد کمبود تصنعی،‌ عطش بازار افزایش می یابد و مصرف کننده مجبور به تهیه دارو به هر قیمتی می‌شود که راز سودبردن مافیا نیز در همین است.

واردکردن داروهای بی‌کیفیت یا تاریخ‌گذشته به کشور و توزیع آن در بازار، پرداخت درصد ناچیز به‌عنوان حق گمرک،‌ جعل‌کردن نام کشور تولیدکننده دارو با هدف دریافت ارز بیشتر و واردات چمدانی از دیگر روش‌های مافیای داروست که همه آنها در کشورمان سابقه دارد. بخش ناامیدکننده ماجرا این است که این مافیا به اهداف خویش می‌رسد فقط به این علت که برخی مدیران و افراد صاحب‌نفوذ در سازمان غذا و دارو با آنها همراهی می‌کنند. حافظه‌ها اگر یاری دهد سازمان دیده‌بان شفافیت دو سال قبل که بر معرفی مافیای دارو تمرکز کرده بود یک افشاگری ویژه داشت.

در این افشاگری اعلام شد که یکی از روسای اسبق سازمان غذا و دارو که همراه همسر و دخترش عضو یکی از شرکت‌های دارویی بوده دخترش را به‌عنوان بازرس تعیین می‌کند و تولید ۱۵داروی خاص را نیز به همین شرکت واگذار می‌کند. بگذریم که شخص موردنظر این اتهام را رد کرد ولی سازمان دیده بان شفافیت حاضر به عقب‌نشینی نشد. اگر از این رانت آشکار و تعارض منافع عیان بگذریم البته به مصادیق بیشتری می رسیم که برخی از آنها به مراجع قضایی ارجاع شده‌اند.

عبدالرضا مصری، نایب‌رئیس مجلس شورای‌اسلامی این اواخر یکی از این پرونده‌ها را علنی کرد و توضیح داد: یکی از مدیران اسبق سازمان غذا و دارو ۱۶شرکت دارویی دارد و در عین حال واردکننده دارو هم هست یعنی هم در بخش دولتی و هم در بخش خصوصی کار می‌کند و دارویی را که به‌عنوان بخش خصوصی وارد می‌کنند با هزار برابر قیمت برای شرکت دولتی متبوعش می‌خرد.

مصری که می‌گوید اسناد این رانت و مفسده را به دادگاه ارائه داده البته معتقد است شاکله سازمان غذا و دارو طوری است که در آن تمایل برای از بین بردن رانت وجود ندارد.

این اظهارات نشان می‌دهد که ماموریت رئیس جدید این سازمان تا چه اندازه سنگین است و او تا چه اندازه باید برای حفظ منافع مردم و تامین سلامت آنها تلاش کند. آن هم در شرایطی که گزارش تفریغ بودجه ۱۳۹۹ سیگنال‌های نگران‌کننده‌ای نسبت به ماجرای تعارض منافع و ورود رانت در دستگاه‌هایی چون وزارت بهداشت را ارسال کرده است.

مافیا در سازمان غذا و دارو

سازمان غذا و دارو ۱۶وظیفه و ماموریت دارد که از تدوین سیاست‌ها و خط مشی‌ها در حوزه دارو و غذا شروع شده و به خرید و تامین دارو و تجهیزات پزشکی ختم می‌شود.

غذاها، آشامیدنی ها،‌ مواد آرایشی و بهداشتی و بیولوژیک،‌ شیرخشک،‌ ملزومات پزشکی مصرفی و غیرمصرفی و حتی اسباب‌بازی نیز در حوزه وظایف نظارتی و سیاستگذاری این سازمان می‌گنجند تا آنجا که سازمان غذا و دارو حتی می‌تواند در همکاری با پلیس، اصناف و گمرک در کنترل و جلوگیری از قاچاق مواد دارویی و غذایی ایفای نقش کند.

سازمانی با چنین وظایف گسترده طبیعتا دایره اختیارات وسیعی دارد که با گردش مالی کلانی نیز روبه‌روست. تجربه نشان‌داده در هر جا که گردش مالی بزرگی وجود دارد رانت و رابطه و در نتیجه مافیا نیز شکل می‌گیرد؛ مافیایی که در سازمان غذا و دارو به‌صورت جدی فعال است.

گرچه سعید نمکی گفته بود که برخی از ریشه‌های مافیای شکم گُنده و دهان‌باز در سازمان غذا و دارو را درآورده ولی واقعیت این است که این ریشه‌ها چنان عمیق و قدیمی و جاافتاده‌اند که حمله به سمتشان می‌تواند به محو خیلی‌ها منجر شود. اما تلخی ماجرا اینجاست که برای رشد این ریشه‌ها مردم باید تاوان آن را با جان و مال خود بدهند؛ یک روز با نایاب‌شدن دارو و روز دیگر با گران‌شدن آن. حتی این مافیا از این که داروهای بی‌کیفیت را وارد کشور کند نیز ابا ندارد چنانچه امین اسدی، کارشناس حوزه دارو و فعال مدنی به مشرق گفته است مافیای دارو همان است که به‌صورت زیرزمینی داروهای تقلبی را قاچاق و عرضه می‌کند و همان است که داروهای مشابه داخلی را وارد کشور می‌کند و فشار می‌آورد تا تولید داخلی را دچار اختلال کند.

مافیای دارو البته مثل دیگرانی که شبکه‌ای و سودجویانه کار می‌کنند شیوه‌های دیگری نیز دارند مثل آنچه که در روزهای سخت کرونایی و در اوج موج‌پنجم روی داد،‌ درست در روزهایی که دو داروی رمدسیویر و فاویپیراویر کمیاب شده بود و اگر به دست می‌آمد قیمت‌شان نجومی بود.

بعد از خوابیدن تب و تاب این ماجرا محمدحسین قاضی‌زاده‌هاشمی که عضو ستادملی مقابله با کرونا بود اعلام کرد که این دو دارو در هر ماه ۳۰۰۰میلیارد تومان گردش مالی داشتند که نگفته پیداست تجویز بی‌قاعده این داروها برای بیماران کرونایی و سپس کمیاب‌شدن آنها از یک آبشخور که همان مافیای داروست سیراب می‌شده است.

از نگرانی‌های جدی در حوزه غذا و دارو که توسط بخش‌های پژوهش و خودکفایی دارو گزارش شده، ممانعت افراد ذی‌نفع از تجاری‌سازی داروهای داخلی است.

گاهی شنیده شده با تهدید به قطع بودجه این مراکز در دولت قبل اجازه تولید انبوه برخی داروهای استراتژیک داده نشده است. چرا؟ چون مشابه خارجی‌ این داروها توسط مافیای دارو به چند برابر قیمت داخلی در بازار وجود دارد که اگر داروی داخلی جای آن را بگیرد، تجارت‌شان از سکه می‌افتد.

اولویت‌ های دارویی امروز

ریاست بر سازمان عریض و طویل غذا و دارو که صدها مبحث در زیرمجموعه‌اش می‌گنجد و باید عدالت و توازن در توزیع دارو و تجهیزات و منطق در قیمت‌ها را حاکم کند، کار آسانی نیست؛ شکستن شاخ مافیای کهنسال دارو هم که کاری است علیحده؛ بنابراین رئیس جدید این سازمان باید هم حوزه غذا و دارو را خوب بشناسد و هم به ماموریت‌های آن واقف باشد،‌ ضمن این که باید گلوگاه‌های ایجاد فساد را بشناسد و به‌عنوان یک مدیر میدانی برای مقابله با فساد و رانت آستین بالا بزند اما برای حضوری چنین قدرتمند لازم است که او فردی پاک‌دست باشد و گرفتارهایی از جنس تعارف با شبکه مافیا یا درگیری با تعارض منافع نداشته باشد.

چنین مدیری که نقطه‌ضعفی برای تطمیع یا سکوت ندارد، آنگاه باید اولویت‌ها را مشخص و عزم به اجرای آنها کند. علی فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران به جام‌جم می‌گوید یکی از اولویت‌ها رفع کمبودهای دارویی است.

وی توضیح می‌دهد: تاکنون در کشور شرایط بازار دارو به این شکل نبوده است یعنی سابقه نداشته که مثل این روزها با کمبود حدود ۱۳۰قلم دارو روبه‌رو باشیم و حتی برخی داروهای تولید داخل نیز کمیاب شود.

فاطمی می‌گوید: سکاندار تازه سازمان غذا و دارو باید به ذخایر استراتژیک دارو مخصوصا داروهای حیاتی نیز توجه کند چرا که کمبود سرمی که از سر گذراندیم ناشی از بی‌توجهی به ذخایراستراتژیک دارو بود. وی معتقد است کمک به واردکنندگان مواد اولیه دارویی نیز باید در اولویت قرار بگیرد باشد چرا که مشکل در واردات مواد اولیه به نایاب‌شدن برخی از اقلام دارویی و در نتیجه فشار بر مردم منجر می‌شود،‌ حال آن که مدیران باید تلاش کنند دارو در دسترس همه شهروندان باشد.

فاطمی می‌گوید یکی از مشکلاتی که در دوره قبلی مدیریت سازمان غذا و دارو با آن روبه‌رو بودیم کنار گذاشتن سازمان‌های مردم نهاد فعال در این حوزه بود که این ارتباط نیز باید دوباره برقرار شود زیرا تعامل مدیران با سازمان‌های مردم نهاد سبب رفع بسیاری از مشکلات می‌شود.

او می‌افزاید: ریشه‌های فساد در سازمان غذا و دارو و ایجاد مافیا نیز به برخی ساختارهای معیوب در این سازمان برمی‌گردد به‌طوری که اگر پاک دست‌ترین مدیران را هم به کار بگیریم وقتی زمینه برای فساد موجود است امکان لغزش وجود دارد که مهم‌ترین این ساختارهای معیوب،‌ اختصاص ارز۴۲۰۰ تومانی دارو است. البته ناگفته پیداست که مبارزه در هر کدام از این جبهه‌ها مبارزه‌ای تمام عیار است و نه شخص رئیس سازمان غذ ا و دارو که وزارت بهداشت و همه ارکان نظارتی کشور باید پای کار باشند.

جای خالی توجه خاص به بیماران خاص 

یونس عرب، رئیس انجمن تالاسمی کشور: با تغییرات مدیریتی در سازمان غذا و دارو، تنها و البته مهم‌ترین خواسته ما و دیگر افراد مبتلا به بیماری خاص و خانواده‌های آنها از مدیریت جدید، دسترسی به داروهای مورد نیاز است که در حال حاضر عملا غیرممکن و بدون اغراق در ماه‌های اخیر، داروی بیماران مبتلا به تالاسمی به‌شدت نایاب شده است. بدیهی است که در همه‌جای دنیا، بیماران مبتلا به تالاسمی از توجه بالایی برخوردارند چرا که آنها به صورت مادام‌العمر با این بیماری درگیر هستند و به صورت مداوم و مکرر به تزریق خون و مصرف داروهایشان نیاز دارند. این شرایط باعث شده که به این افراد در تمام کشورها، توجه ویژه‌ای شود؛ نگاه و توجهی که متاسفانه در کشور ما و در سازمان غذا و دارو، جایگاهی نداشته است. متاسفانه این بی‌توجهی آنقدر ادامه‌دار شده که باید بگویم ما با یک فاجعه روبه‌رو هستیم، چرا که در سه سال گذشته، بیش از ۵۱۰ بیمار مبتلا به تالاسمی، جان خودشان را به‌دلیل همین کم‌توجهی‌ها و دسترسی نداشتن به داروهای مورد نیازشان از دست داده‌اند. البته بر کسی پوشیده نیست که بخشی از مسائل به‌وجود آمده، ناشی از تحریم‌های ظالمانه‌ای است که در حوزه دارویی بر ایران وارد شده است اما بی‌تردید، بخش دیگر آن از نامهربانی‌هایی صورت گرفته که سازمان غذا و دارو نسبت به این بیماران داشته است. فراموش نکنیم که حوزه سلامت مردم، عرصه سوء‌استفاده و شعارهای عوام‌فریبانه نیست و به‌طور مستقیم با جان آدم‌ها ارتباط دارد؛ به همین علت امیدواریم که ریاست جدید سازمان غذا و دارو، نگاه منصفانه‌ای به بیماران تالاسمی و دیگر افراد مبتلا به بیماری‌های خاص داشته باشد و نیازهای این افراد، موضوعات حاشیه‌ای جلسات آنها‌نباشد.

مریم خباز - جامعه / روزنامه جام جم