بازنمایی آرمان‌ها به زبان هنر

با پژوهشی مختصر در ادیان مختلف می‌توان دریافت اعتقاد به یک امر قدسی و فراطبیعی، یکی از اصول تمامی آیین‌ها را تشکیل می‌دهد، به‌طوری‌که مؤسس یا پیامبر هر دین، خود را فرستاده آن موجود ماورائی می‌داند و پیام‌هایی را که اغلب ایدئولوژی پیروان آن دین به حساب می‌آید، از جانب او به مردم ابلاغ می‌کند.

این پیام‌ها که شامل مجموعه‌ای از تعلیمات اخلاقی و رفتارهای خاص است، باعث شکل‌گیری الگوی زندگی پیروان آن مذهب می‌شود که معتقدند این پیام‌ها، در صورت درست اجرا شدن، باعث تعالی و تکامل افراد خواهند شد و به روابط میان اعضای جامعه، معنا می‌بخشند و آن را نظام‌مند می‌کنند. از طرفی تعالیم دینی باید به گونه‌ای به پیروان ادیان مختلف تعلیم داده شود و به اجرا درآید. وظیفه اجرایی کردن این تعالیم بر عهده مراسم خاصی است که از آنها به‌عنوان مراسم آیینی یاد می‌شود و در اسلام، آنها را سنن، شعائر و مناسک می‌نامیم.

در نتیجهRitual Ceremony یا مراسم آیینی نوع خاصی از گفتار و اعمال منظم را شامل می‌شوند که از آموزه‌های دینی و ماورائی سرچشمه گرفته یا برای بیان احساسات دینی و مذهبی به کار گرفته می‌شوند و به دلیل قدمت زیادی که دارند در بیشتر موارد با سنت و تاریخ مردمان یک منطقه پیوند خورده‌اند و جزئی از فرهنگ روزانه و انکارناپذیر مردم شده‌اند. پس از این تعاریف است که می‌توان سراغ مراسم آیینی رفت و هنرهای آیینی را مورد بررسی قرار داد.

مراسم آیینی و رفتارهای آیینی

مراسم آیینی غالبا با زمان و مکان خاص ارتباط و پیوند دارد، مانند محرم، کریسمس، عید پاک و ... که در برگزاری آنها از اشیا و رفتارهای نمادین بهره گرفته می‌شود.

نمونه‌های متنوع و متکثری از رسم‌های آیینی هرساله در ایران اسلامی برگزار می‌شود که هنرمندان علاقه‌مند در سالیان گذشته نسبت به ثبت آنها اقدام کرده‌اند و همچنان می‌تواند زمینه پژوهش‌های علمی و کارکردی بسیاری در حوزه هنر برای رفع بسیاری از مشکلات اجتماعی باشد.

ایران اسلامی به لحاظ تنوع قومی، دینی و تنوع اقلیم و فرهنگ آیین‌هایی دارد که از آن جمله می‌توان به نوروز اشاره کرد؛ بزرگ‌ترین جشن اسطوره‌ای اقوام ایرانی و عید رسمی ایرانیان که با رفتارهای آیینی مثل پوشیدن لباس نو، صله‌رحم، مهمانی‌دادن، عیدی (هدیه) دادن و عیدی‌گرفتن، نظافت محل زندگی و کار، برگزاری مراسم ازدواج و خواستگاری در ایام نوروز، صلح‌وآشتی و برگزاری مراسم پنجشنبه آخر سال همراه است.

از دیگر جشن‌های آیینی می‌توان به اعیاد فطر، قربان، غدیر و نیمه‌شعبان اشاره کرد که در همه آنها رفتارهای آیینی ازجمله دید و بازدید دوستان و آشنایان، کمک به مستمندان از طریق پرداخت زکات فطره، گوشت نذری یا عیدی و ... مرسوم است.

عزاداری ماه‌های محرم و صفر و به‌ویژه مراسم روزهای تاسوعا و عاشورا و ایام ماه مبارک رمضان نیز در زمره آیین‌های ایران اسلامی قرار می‌گیرند که شامل رفتارهای آیینی مانند برپایی تکیه‌ها، نذری‌دادن، سینه‌زنی، افطاری‌دادن، دیدوبازدید از اقوام و آشنایان و عیادت بیماران و ... است.

هنر دینی چگونه هنری است؟

درباره هنر دینی یا آیینی تعابیر متعددی ارائه شده که یکی از دقیق‌ترین‌ها را دراین‌باره می‌توان در کلام رهبر معظم انقلاب دید که برای اهل پژوهش و علاقه‌مند به این سبک هنر قابل‌تامل است؛ ایشان فرموده‌اند: من می‌خواهم این را عرض کنم که هنر دینی به‌هیچ‌وجه به معنای قشری‌گری و تظاهر ریاکارانه دینی نیست و این هنر لزوما با واژگان دینی به وجود نمی‌آید. چه‌بسا هنری صددرصد دینی باشد، اما در آن از واژگان عرفی و غیردینی استفاده شده باشد.

نباید تصور کرد هنر دینی تنها آن است که بتواند معارفی را که همه ادیان و بیش از همه، دین مبین اسلام به نشر این حقایق اهتمام داشته، نشر بدهد، جاودانه و در ذهن‌ها ماندگار کند. این معارف، معارف بلند دینی است؛ اینها حقایقی است که همه پیامبران الهی برای آوردن آنها به زندگی بشر، بارهای سنگینی را تحمل کردند. نمی‌شود ما اینجا بنشینیم و تلاش‌های زبده‌ترین انسان‌های عالم را که مصلحان و پیامبران و مجاهدان راه خدا بودند تخطئه کنیم و نسبت به آن بی‌تفاوت بگذریم. هنر دینی این معارف را منتشر می‌کند؛ هنر دینی عدالت را در جامعه به صورت یک ارزش معرفی می‌کند؛ ولو شما هیچ اسمی از دین و هیچ آیه‌ای از قرآن و هیچ حدیثی در باب عدالت در خلال هنرتان نیاورید. مثلا هیچ لزومی ندارد که در محاوره سینمایی یا در تئاتر، نام یا شکلی که نماد دین است، وجود داشته باشد تا حتما دینی باشد؛ نه، شما می‌توانید در باب عدالت، رساترین سخن را در هنرهای نمایشی بیاورید، در این صورت به هنر دینی توجه کرده‌اید.

مهم‌ترین و برجسته‌ترین نکته درباره هنر دینی آن است که این نوع هنر در خدمت شهوت و خشونت و ابتذال و استحاله هویت انسان و جامعه قرار نمی‌گیرد.

جامعه ما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی احساس هویت کرد؛ یعنی شخصیت خودش را بازیافت. ما به‌عنوان جزء نودو‌نهم در امواج حرکات جهانی غرق و گم بودیم؛ انقلاب، ما را زنده کرد و به ما شخصیت داد. انقلاب به ما آموخت یک ملت می‌تواند در اساسی‌ترین مسائل جهانی، سخن موضعی داشته باشد و آن را با صراحت و بدون توجه به این‌که قدرتمندان و قلدرهای عالم چه می‌خواهند، ابراز کند و پای آن بایستد.

ارزش یک ملت در جامعه بین‌الملل به این چیزهاست، نه به دنباله‌روی کورکورانه؛ آن هم نه از چیزهای خوب، بلکه از نقاط منفی. برای یک ملت، «بله قربان»‌گوی دولت‌های گردن‌کلفت‌تر و قوی‌تر و ثروتمندتر بودن ارزش نیست؛ این را انقلاب به ما داد، این به برکت اسلام به ما رسید. الان هم با قدرت تمام، نظام جمهوری اسلامی و ملت ایران در صحنه جهانی به‌عنوان یک ملت شجاع که در زمینه مسائل گوناگون صاحب ایده‌اند، مطرحند. در عین حال ما بیاییم با کمک هنر خود، دائم از کنار این معنا بساییم یا آن را به انواع حرف‌ها و لجن‌ها آغشته کنیم؛ این درست است؟ هنر نباید در این جهت قرار بگیرد.

هنر دینی را نباید با هنر قشری و تحجرگرا و پیروی از روش‌های فلان مجموعه جاهل و نادان اشتباه گرفت. بی‌خود به خودتان تهمت نزنید.

فصل‌الخطاب تعریف هنر دینی در کلام داهیانه معظم‌له چنین است: هنر دینی عبارت است از هنری که بتواند مجسم‌کننده و ارائه‌کننده آرمان‌ های دین اسلام باشد. این آرمان‌ها همان چیزهایی است که سعادت انسان، حقوق معنوی انسان، اعتلای انسان، تقوا و پرهیزکاری انسان و عدالت جامعه انسانی را تأمین می‌کند.

مهدی توکلیان - روزنامه‌نگار و عکاس / روزنامه جام جم