قدمت 400 ساله اسناد معماری و مرمت حرم مطهر رضوی

به گزارش جام جم آنلاین خراسان رضوی، بهترین کار این بود نزد کارشناس مسئول بخش نمایه سازی و مستند سازی اسناد در مدیریت اموراسناد ومطبوعات آستان قدس رضوی برویم و با او گفتگو بنشینم. «اعظم نظرکرده» که کارشناس ارشد رشته تاریخ است و کتاب «گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی (از صفویه تا قاجاریه)» را تالیف کرده، در گفتگو با ما اطلاعات شنیدنی درباره اسناد مرتبط با این موضوع ارائه کرده است.

از بی نظیرترین مجموعه های اسنادی ایران
اسناد مربوط به معماری و تعمیرات انجام شده در حرم مطهر است از جمله اسناد مهم و منحصر به فردی است که اطلاعاتی جالبی درباره ساخت، توسعه و تعمیرات مکان های داخلی حرم مطهر و اماکن متبرکه دارد.

بررسی پیشینه تاریخی و ساختار اداری آستان قدس رضوی در حوزه ساخت و سازهای اماکن متبرکه رضوی نشان از قدمت این فعالیت ها دارد؛ این اسناد منحصربه فرد که اسنادی مربوط به دوره های صفویه، افشاریه و قاجاریه است، یکی از بی نظیرترین  مجموعه های اسنادی در ایران است که نشان دهنده نظم و انضباط در انجام جزئیات امور بخش های گوناگون حرم و اماکن متبرکه رضوی، سلسله مراتب اداری از معمارباشی تا متولی باشی، شناخت سبک ها، اسلوب، ابزار و مصالح به کار رفته در ساخت و سازها و میزان هزینه های انجام شده در هر قسمت از این مجموعه عظیم و شاهکار هنری است.

3200 سند مربوط به معماران حرم
بیش از 3200 سند مربوط به معماران حرم مطهر رضوی در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود داد که قدیمی ترین آنها متعلق به سال1010 هجری قمری در دوره صفویه و مربوط به پرداخت مواجب به کارکنان بوده و نام معمار آستانه مقدسه هم در بین آنها به چشم می خورد. این سند به شماره 4/27512 در مرکز اسناد، موجود است.

«استیفانامچه»، «اوارجه» و «روزنامچه» چیست؟
در بررسی اولیه همین اسناد می توان دریافت در ساختار اداری دوره صفویه دایره ای وجود داشت، موسوم به « دایره توجیه» که مرکز پرداخت بود و آنچه در این دایره ثبت می شد «توجیهات» نامیده می شد. دراین دفاتر، مخارج مربوط به تعمیرات کلی و جزئی، پرداخت اجرت، دستمزد ومواجب به افرادی مثل: معمار، بنا ، فعله، نقاش، کاشی کار، کاشی پز، آجرپز، آجرکار و نیز محل پرداخت آنها ذکر می شد. در بیشتر این اسناد انجام تعمیرات در قالب استیفانامچه به معماران دیوانی که به طور عمده از قم و اصفهان بودند و ماموریت انجام تعمیرات در حرم رضوی و مسجد جامع گوهرشاد را به عهده می گرفتند، واگذار می شد.

استیفانامچه دفتری بود که قراردادهای مقاطعه کاری انجام تعمیرات مربوط به اماکن متبرکه رضوی ومسجد گوهرشاد، صورتی از هزینه های انجام، ریز جزئیات تعمیرات و ساخت و ساز و مهر و تایید مستوفی سرکار آستانه در آن ثبت و ضبط می شد. در مجموعه اسناد حاضر، دفتر دیگری به نام دفتر«اوارجه» وجود دارد که به معنای دفتر ثبت یا دفتر هزینه و درآمد است. در بخش مربوط به گزارش های معماری در دفاتر اوارجه، اغلب اطلاعاتی از تعمیر و ساخت اماکن متبرکه، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید مصالح ساختمانی و مکان های انجام تعمیرات به تفکیک ثبت شده است.

عمده هزینه های این دفاتر به صورت مقاطعه کاری به معمارباشیان دیوان پرداخت می شده است. تنظیم این دفاتر به صورت سالانه تهیه شده است و معرف گردش مالی آستان قدس در طول یک سال شمسی است. روزنامچه نیز عنوان دفتری بود که درآن تمامی محاسبات به صورت روزانه ثبت و نوشته می شد. در دفاتر روزنامچه، گزارش صورت جمع وخرج یا هزینه های تعمیرات و ساخت و ساز در حرم و اماکن متبرکه در طول روز تهیه و سپس به صورت ماهانه تقسیم بندی می شد. دفاتر اوارجه و توجیهات از جمله منابع ارزشمند درباره وضعیت وتشکیلات آستان قدس رضوي، در محدوده زمانی بین دوره شاه عباس اول صفوي، تا اواخر دوره قاجار است.

معمارباشی ها و مشاغل مرتبط با معماری
مطابق این اسناد، اصلی ترین شغل در حوزه تعمیرات شغل معمار باشی است. «معمارباشی» از جمله مشاغلی است که در بیشتر این اسناد به عنوان شغل اصلی انجام تعمیرات یاد شده است، معمولاً استیفانامچه های تعمیرات باید به تأیید معمارباشی می رسید. البته اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه کاری به معمار سرکار دیوان اعلی سپرده می شد هزینه های آن می بایست به تأیید مستوفی سرکار آستانه و متولی باشی فیض آثار می رسید.

اگر هم استیفانامچه با معمار آستان قدس منعقد می شد باید سرکاردار عمارات و ناظر کل آن را تأیید نهایی می کردند. استاد محمدصادق معمارباشی، سرکار فیض آثار در دوره قاجاریه است که برات پرداخت مواجب وی در سال 1305 ق به مبلغ 17 تومان نقد و 7 خروار و 40 من غلّه از موقوفات مطلقه انجام گرفته است. نکته مهم در مورد شغل معمار یا معمارباشی آن است در دوره افشاریه نادرشاه معماران و معمارباشیان و نقاشانی را از شهرهایی قم، کاشان و اصفهان به مشهد راهی کرد، به همین دلیل معماران در شمار کارکنان آستان قدس نبودند و تعمیرات در قالب استیفانامچه ها به معماران خارج از حرم سپرده می شد. امّا در دوره های صفویه و قاجار این عمل به ندرت صورت گرفته و معماران و معمارباشیان از سرکار فیض آثار هستند و خود مسئول تهیه مصالح مورد نیاز خود بودند.

بررسي اسناد تعميرات در دوره افشاريه نشان مي دهد كه گچ كاري و نقاشي مكان هاي مختلف حرم در قالب استيفانامچه هاي توام با مسجد جامع گوهرشاد به معمارباشيان سركار آستانه و ديوان اعلي (حكومت مركزي) و قم و اصفهان واگذار شده است.

«معمار» دومین شغل پر کاربرد در اسناد می باشد. معمار، هنرمند کارآزموده ای است که مطابق نیاز و درخواست صاحب کار، خانه ها را طرح ریزی و مصالح و مخارج تقریبی آن را تعیین می کند و درصورت توافق به تعداد لازم عمله و بنا به کار می گیرد و ساختمان را زیرنظر خودش به پایان می رساند و به صاحبکار تحویل می دهد. از جمله استادان معمار مجموعه حرم رضوی محمدباقر معمار است که در مجموعه مسجد جامع گوهرشاد در سالهای 1010 – 1008 قمری یافت می شود. نام استاد علی نقی مشهدی معمار، در جنب توحیدخانه حرم مطهر زیر آینه بزرگ با این عنوان آمده: «این ایوان زرافشان رفیع عالی به بنایی استاد علی نقی شاگرد استاد معصوم مشهدی به اتمام رسید».

هم چنین محمد شریف بن عرب معمار شیرازی که صحن کهنه آستانه مقدسه رضویه را در مشهد به سال 1059 تعمیر کرد از استادان معمار نام آور بود.  هم چنین افرادی با نام نایب معمار سرکار، افرادی بودند که در کنار معمار باش و معما در حال اندوختن تجربیات برای آینده خود بودند که یکی از این افراد حاجی آقا نایب معمار است که در دوره قاجاریه انجام وظیفه می کرده است. مشاغلی چون آجر تراش، گچ بر، فعله، عمله، آجرکار، گچ کار ، گچ مال، آجرساب، کاشی پز، بیلدار و آهک مال، از دیگر شغل هایی هستند که در اسناد هرسه دوره به وفور از آنها یاد شده است.

از کاشی الوان تا خشت و آهک
از دیگر نکاتی که در این اسناد به چشم می خورد ، مصالح ساختمانی به کار گرفته شده در معماری حرم رضوی است. کشف و به کارگیری مواد و فنون تازه و مصالح درجه یک در هیچ جای دیگر مانند مکان های مقدس همچون حرم مطهر رضوی، مورد توجه قرار نگرفته است.آجر، گچ، کاشی الوان، کاشی معرق، سنگ ، چوب، خشت وآهک، جزء مهمترین مصالح ساختمانی به کار رفته در قسمت های مختلف حرم منور امام هشتم(ع) و اماکن متبرکه است که در هر سه دوره صفویه،افشاریه وقاجاریه مورد استفاده قرار گرفته و در اسناد تاریخی ثبت شده است.

اهمیت مرمت و ساخت اماکن، بر اساس اسناد تاریخی
گنبد مطهر، مناره ها و گلدسته ها، رواق ها، گنبدهای حاتم خانی و الله وردیخان، ایوان ها، صحن ها ازجمله بخش هایی است که دراین اسناد به مرمت یا ساخت آنها اشاره شده است و معیار انتخاب انها از دو جهت حائز اهمیت است.  نخست به دلیل نزدیکی هرکدام به مضجع شریف رضوی و ضریح مطهر حضرت امام رضا(ع) و دیگر آنکه اماکنی که هرکدام از جهت کاربردی بودن و عملکردشان در خدمت رسانی به زائران دارای اهمیت و اعتبار خاصی هستند.