دو نفری که کودتا را کلید زدند و رفتند/ نقش پنهان شوروی در سرنگونی مصدق

جواد منصوری در گفت و گو با جام جم آنلاین با بازخوانی عوامل و دلایل اجرای کودتا علیه دولت مصدق در سال 32 گفت: جدا از موقعیت استراتژیک و حساسی که ایران در منطقه داشت در ابتدای قرن 20 و کشف نفت در ایران نگاه قدرت‌های سلطه‌گر به ما شکل تازه‌ای به خود گرفت. کشوری مانند آمریکا تا آن زمان علاقه‌ای به حضور در منطقه نداشت اما پس از پایان جنگ جهانی دوم نظر به قدرت نمایی که در جنگ نشان داد این ظرفیت را در خود می دید به گونه ای جایگزین دولت های استعماری در ایران همچون انگلیس شود.

وی با بیان اینکه قدرت های آن زمان در دهه 50 میلادی به فاصله چند سال پس از پایان جنگ جهانی رو به افول نهاده بودند، افزود: در شرایط پس از جنگ اروپا نیازمند بازسازی ویرانه های جنگ بود، از این رو آمریکا در مقام استعمارگر جوان می خواست ضمن کمک به اروپا از محل منابع ایران بعنوان یک کشور نفتی و صادر کننده این کالای گرانبها به تدریج جای آنها را در منطقه بگیرد.

این کارشناس سیاسی تصریح کرد: بعد از چند سال حضور نیروهای فرامنطقه ای در ایران همچون روسیه انگلیس وآمریکا در بین سال های 1330 و31 شمسی مجموعه التهابات سیاسی و اختلافات بین احزاب مختلف تا اندازه زیادی منویات غربی‌ها را فراهم نمود و بستر لازم برای یک کودتای نظامی در کشور محیا شد. اتفاق مهم در این میان روی کارآمدن «چرچیل» بعنوان یک نظامی تندرو از حزب محافظه‌کار در انگلستان بود و در آمریکا ژنرال «آیزنهاور» از حزب تندرو جمهوری‌خواه رئیس‌جمهور شد.

منصوری خاطرنشان کرد: این دو مجموعه در فروردین 32 برنامه سرنگونی دولت و توطئه به دست گرفتن سرنوشت نفت ایران را در واشنگتن طراحی کردند. به این ترتیب به منظور تسلط بر منابع نفتی ایران کودتای 28 مرداد کلید زدند. چون اعتقاد داشتند ملی شدن صنعت نفت ایران در اسفند 1329 زمینه ملی شدن سایر منابع و ثروت ها در دیگر کشورهای منطقه را فراهم آروده و دیگر بازسازی اروپای با خاک یکسان شده پس از دو جنگ جهانی امکان پذیر نخواهد بود.

وی در همین رابطه عنوان کرد: آمریکا و انگلیس به کمک عوامل داخلی خود با اختلاف افکنی و از صحنه خارج کردن روحانیون و ملیون مبارز بعنوان دو بازوی نهضت ملی ایران، با ایجاد تحریم ها و محدودیت ها پایه‌های دولت مصدق را سست و کودتای شوم 28 مرداد در ایران عملیاتی شد. در پی این رخداد عملاً دستاوردهای ملی شدن صنعت نفت و قیام ضد استبدادی علیه سلطه انگلیسی‌ها مصادره شد و به یغما رفت.

دیپلمات سابق کشورمان با اشاره به نقش مداخله جویانه دیگر قدرت استعمار آن روزگار یعنی شوروی در کود28 مرداد ابراز داشت: شوروی سابق درطرحی هماهنگ با آمریکا و انگلیس با فعال نمودن حزب توده در ایران خطر نفوذ کمونیسم در ایران را بیش از پیش نمایان کرد. همین مسئله توجیهی برای حضور گسترده تر قدرت های غربی از جمله آمریکا در ایران شد. لذا آمریکا و انگلیس مرتب تبلیغ می کردند اگر ما در ایران کودتا نکنیم شوروی به ایران مسلط خواهد شد و کل منطقه را کمونیسم فرا گرفته و منافع غرب از بین خواهد رفت.

وی در این باره افزود: قبل از کودتا یکسری معاملات پس پرده سه جانبه میان آمریکا – انگلیس و شوروی بر سر سرنگونی دولت قانونی مصدق و حذف مذهبیون از جریان سیاسی کشور صورت گرفت به گونه ای که ما شاهد هستیم تنها نقطه ای از جهان که این سه کشور با هم اتفاق نظر دارند و منافعشان تامین می شود کشور ایران است. از طرفی ۱۰ خرداد ۱۳۳۴ دولت شوروی، ۱۱ تن طلای متعلق به ایران را که طی اشغال کشور در جنگ جهانی دوم از بانک ملی سرقت کرده بود، به دولت کودتا یعنی نخست وزیر زاهدی تحویل داد. این در حالی بود که پیش تر دولت مصدق بارها از مسکو استرداد این ثروت ملی را به کشور خواستار شده بود. اما مقامات مسکو برای حمایت از کابینه دولت نظامی شاه به درخواست آمریکا و انگلیس وجوه مذکور را تحویل کودتاگران کردند.

منصوری در ادامه، قیام 30 تیر 1331 مردم ایران در حمایت از دولت مصدق را یکی دیگر از علل وقوع کودتا در ایران ارزیابی کرد و افزود: پس از برکناری دولت مصدق و روی کار آمدن نخست وزیر قوام مردم به پشتوانه روحانیت و شخص آیت الله کاشانی در قیامی خونین شاه را مجبور به عزل قوام و بازگرداندن مصدق به قدرت می کند. همین مسئله موجب خشم قدرت ها مبنی بر گسترش نفوذ روحانیون در حاکمیت و نقش آفرینی آنها در آزادی خواهی مردم شد. لذا بیم آن می رفت یک جنبش ضد استعماری اسلامی در پیوند با ملیون مقابل آمریکا و انگلیس قد علم کند. به همین جهت بعد از اجرای کودتا کلیه نهادها، شخصیت ها و چهره های مذهبی به شدت سرکوب و محدود می شوند و تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی این روند همچنان وجود دارد.

وی اشاره ای هم به ضعف داخلی دولت مصدق در اداره کشور و فراهم شدن فضای کودتا در کشور به همین علت پرداخت و گفت: تعطیلی مجلس – جا به جایی پی در پی وزرا و دولتمردان و نیز دستگیری و تبعید برخی از مبارزان و مذهبیون دلسوز کشور باعث تضعیف دولت شد. به موازات این تحولات تحرکات خارجی روز به روز علیه دولت وقت افزایش می یافت و متاسفانه زمانی هم که آیت الله کاشانی خطر طرح و اجرای کودتا توسط بیگانگان را طی نامه ای به مصدق گوشزد کرد. اما وی به پیام مرجعیت توجه نکرد و عاقبت دیدیم که کشور به آشوب کشیده شد.

منصوری در این خصوص که اگر کودتای 28 مرداد رخ نمی داد روند سیاسی کشور به چه سمت وسویی می رفت، گفت: در مجموع تحمل استمرار یک دولت مردمی برای پهلوی دوم بسیار سخت بود و از طرفی آمریکا که سودای تسلط کامل به ایران را در سر می پروراند علاقه به ادامه حضور مصدق در قدرت نداشت. از این رو به احتمال فراوان در صورت عدم اجرای کودتا کشور درگیر جنگ های داخلی و عملا به شکل دیگری هرج و مرج در کشور به وجود می آمد. از طرفی ممکن بود آمریکا در صورت شکست نقشه های ضد مردمی خود در ایران پروژه حمله نظامی به ایران را طراحی کند.

محمدرضا شجاعیان/جام جم آنلاین