خاویار ایران و کلنل سوئدی!

اوسترا دارای درجاتی از رنگ طلایی تا سفید است. یک‌بار از یک ماهی خاویاری، هشتاد کیلو خاویار به دست آمده است.

لیانازوف‌ها، ملیک نیلکف و آزادیانتس در طول نیمه دوم قرن نوزدهم و دو دهه اول قرن بیستم صاحبان امتیاز خاویار ایران بودند.

شرکت‌های روسی تزاری این محصول را به نام خاویار روسیه به دنیا صادر می‌کردند و فتوایی دروغین انتشار دادند که مصرف آن حرام است. بنابراین ایرانی‌ها چندان علاقه‌ای به خوردن خاویار نشان نمی‌دادند. [امام خمینی در سال‌های پس از انقلاب مصرف آن را بدون اشکال دانستند]

اما کم‌کم بویژه به وسیله دیپلمات‌های ایرانی ساکن و مامور سن‌پترزبورگ، پایتخت روسیه تزاری و تجار ایرانی که به روسیه می‌رفتند به خوردن آن علاقه‌مند شدند.

خاویار طلای دریایی ایران نامیده می‌شد. کلنل اریک کاولیری که در سال 1912 میلادی / 1291 هـ . ش به عنوان مستشار ژاندارمری دولتی ایران به ایران عزیمت کرد و سال‌ها تا 1957/ 1336 هـ ‌. ش در ایران اقامت داشت (تا سال 1918/ 1297) به عنوان کلنل و سپس به عنوان بازرگان و صنعتگر در سفرنامه خود ماموریت در سرزمین پارس از لذت روزهایی که در سال‌های بعد از 1925/ 1304 در ایران به سر می‌برد و همراه همسر سوئدی خود سفری به سواحل دریای خزر [کاسپین]‌ کرد و یک بسته نیم کیلویی خاویار را با کره و پوره تخم‌مرغ و پیاز رنده کرده و خیارشور و نان سفید لوله‌ای ترش مزه (بولکا) به عنوان ناهار خورده است، یاد می‌کند.

دولت ایران در سال 1306 هـ‌ . ش به عقد یک قرارداد 25 ساله با شرکت دولتی شیلات شوروی تن در داد.

روس‌ها در شمال کارخانه‌های کنسرو ماهی راه‌اندازی کردند. صنایع عظیمی در سراسر کرانه‌های دریای خزر شکل گرفت که همه با ماهیان و خاویار و آبزیان سر و کار داشت.

در سال‌های پیش از شهریور توجه دولت به ایجاد کارخانه تولید کنسرو در دریاهای جنوب نیز جلب شد و یک شرکت دانمارکی به نام بلگوود شیلات جنوب را راه‌اندازی کرد.

مصرف ماهی در ایران چندان زیاد نبود و از قدیم‌ترین ایام در گیلان و مازندران ماهی را در خمره‌های بزرگی شور یا در اتاق‌هایی دودی می‌کردند و آن را به شهرهای دور از دریا می‌فرستادند.

در شهریور 1320، ارتش شوروی با استفاده از خبررسانان و جاسوسان خود در تاسیسات شیلات گیلان اقدام به پیاده کردن قشون در گیلان کرد و برای این‌که موسسات شیلات از سوی طیارات شوروی بمباران نشود، بر بام هر یک پرچم سرخ به اهتزاز درآمد. در دوران تزارها میان روس‌ها و مقاطعه‌کاران ایرانی آنان با ماهیگیران و مردم کارگر شیلات درگیری‌هایی روی می‌داد که غالبا زور روس‌ها می‌چربید.

در سال 1331 در دوران حکومت دکتر مصدق امتیازنامه 25 ساله شرکت مختلط ‌در بهمن ماه به پایان رسید و شرکت ملی شد و به مالکیت دولت ایران درآمد و مردم که قبلا انگلیسی‌ها را بیرون کرده بودند بسیار خوشحال و سرافراز شدند که روس‌ها هم رفته‌اند.

خاویار ایران از پرمشتری‌ترین محصولات دریای ایران است که امروزه در ضیافت‌های درباری و سرمایه‌داران در روسیه، آمریکا و اروپا مصرف می‌شود. پیش از انقلاب دربار ایران سالانه هزار کیلو از این محصول مصرف می‌کرد. پس از انقلاب به قدری بهای آن با توجه به تنزل ارزش ریال ایرانی گران شده بود که تقریبا مصرف آن متروک شده و بیشتر به بازارهای خارج حمل می‌شود و بسیار شهرت و اهمیت یافته است.

خسرو معتضد - مورخ