ایران، قطب ترانزیت انرژی در خاورمیانه

براساس گزارش‌ها، از مجموع کل 1258 میلیارد بشکه ذخایر نفت خام در سال 2008، بالغ بر 1/754 میلیارد بشکه در منطقه خاورمیانه و 9/503 میلیارد بشکه در دیگر مناطق نفت‌خیز جهان قرار گرفته است. همچنین در شمال ایران، حوزه بزرگ نفت و گاز دنیا یعنی منطقه قفقاز جای دارد. منطقه آسیای مرکزی نیز قطب بزرگ انرژی جهان را تشکیل می‌دهد.

از سوی دیگر، بزرگ ترین بازار مصرف انرژی دنیا نیز اطراف ایران قرار گرفته است. منطقه شبه قاره (شامل هند و پاکستان) به دلیل فقر منابع انرژی، بشدت به واردات وابسته است. همچنین منطقه اروپا به عنوان بازار بزرگ مصرف انرژی، پیرامون کشورمان جای گرفته و بسیاری از تولیدکنندگان نفت و گاز در منطقه برای انتقال منابع انرژی خود به بازار مصرف نیاز دارند که از فضای ایران استفاده کنند.

قرار گرفتن تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز در منطقه و وجود بازار گسترده مصرف انرژی، شرایط مناسبی ایجاد کرده تا ایران به محور ترانزیت نفت، گاز و فرآورده‌های نفتی در منطقه تبدیل شود.

مانع‌تراشی در مقابل نقش‌آفرینی ایران

برخی دولت‌ها با انگیزه سیاسی، تلاش کردند مانع تبدیل شدن ایران به قطب ترانزیت انرژی در منطقه شوند و بر این اساس با استفاده از ابزار تحریم، کوشیدند کشورهایی را که تمایل به مشارکت با ایران برای ترانزیت انرژی داشتند، تحت فشار قرار دهند و منصرف کنند.

بر این اساس، بسیاری از طرح‌های انتقال نفت و گاز منطقه که قرار بود از ایران عبور کنند، با فشار سیاسی از دستور کار خارج شدند که ازجمله آنها می‌توان به خط لوله باکو ـ جیحان اشاره کرد که با هدف دور زدن ایران احداث شد.

هم اکنون با ساخت خط لوله باکو ـ جیحان، نفت خام حوزه خزر به دریاهای آزاد دسترسی پیدا کرده است، اما بدون شک ایران هنوز امن‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر حمل نفت خام به شمار می‌رود.

گشایش خطوط انتقال نفت و گاز در پساتحریم

با توجه به این که تحریم‌ها، مانعی عمده برای از سرگیری سواپ و نقش‌آفرینی ایران در ترانزیت انرژی منطقه ایجاد کرده است، پیشرفت مذاکرات هسته‌ای و اجرایی شدن برجام می‌تواند روند حضور ایران در طرح‌های ترانزیت منطقه را تسهیل کرده، موانع مشارکت ایران در طرح‌های انتقال نفت و گاز را برطرف کند.

طرح‌های زیادی برای انتقال گاز منطقه آسیای مرکزی به بازارهای اروپا در دستور کار قرار دارد که بهترین و به‌صرفه‌ترین مسیر انتقال آن از داخل خاک ایران می‌گذرد، اما تاکنون به دلیل شرایط سیاسی، اجرایی نشده است. همچنین کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز تمایل دارند، منابع نفتی و گازی خود را به بازار بزرگ هند و شبه‌قاره منتقل کنند که مسیر آن از ایران خواهد گذشت.

علاوه بر آسیای مرکزی، ذخایر بزرگ نفت و گاز نیز در خلیج فارس قرار گرفته که برای انتقال آنها به بازارهای مصرف، بهترین مسیر از داخل کشورمان می‌گذرد.

با اجرایی شدن این طرح‌ها، موقعیت بی‌نظیر ایران به عنوان شاهراهی امن برای انتقال انرژی مستحکم خواهد شد.

در هفته‌های اخیر که روند اجرایی شدن برجام آغاز شده است، بحث‌های متعددی درباره مشارکت ایران در طرح‌های ترانزیتی در منطقه مطرح شده که ازجمله آنها می‌توان به سواپ نفت و گاز اشاره کرد.

از سرگیری سواپ نفت

عملیات سواپ از سال 1389 متوقف شده که قرار است با رفع ایرادات، روند آن از سرگرفته شود.

از طریق سواپ، از یک طرف نفت خام تولیدی همسایگان شمالی، توسط ایران از طریق بنادر جنوبی ایران صادر و از طرف دیگر، نیازهای نفتی و گازی مناطق شمالی کشورمان به شکل ساده‌تری تامین می‌شد.

ازجمله مزیت‌های دیگر سواپ نفتی برای کشورمان دسترسی به درآمد ترانزیتی حاصل از این انتقال است. ازجمله مزایای سواپ، صرفه‌جویی در هزینه حمل و نقل فرآورده‌های نفتی از مبادی تولید در جنوب کشور به مناطق شمالی و آزاد شدن بخشی از ناوگان حمل و نقل سوخت است.

اجرای سواپ علاوه بر درآمدزایی، نقش مهمی در تبدیل ایران به محور ترانزیت انرژی در منطقه دارد و می‌تواند موقعیت استراتژیک ایران را تقویت کند. تاکنون با ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان برای مشارکت در سواپ مذاکره‌هایی انجام شده است.

سواپ گاز روسیه به بازارهای جنوبی

ایران و روسیه مذاکره‌هایی را برای سواپ گاز روسیه به بازارهای مصرف از طریق ایران انجام داده و حتی مقامات شرکت گازپروم روسیه چندین بار به ایران سفر کرده‌اند. بر اساس این طرح قرار است روزانه حدود 300 میلیون مترمکعب گاز روسیه توسط ایران سواپ شود. روسیه قرار است گاز را در نواحی شمالی کشور تحویل و ایران ما به ازای آن را در جنوب تحویل دهد. ایران گاز دریافتی از روسیه را در استان‌های شمالی مصرف خواهد کرد و به این ترتیب، هزینه احداث خطوط لوله چندین میلیارد دلاری توسط ایران برای انتقال گاز از جنوب کشور به شمال وجود نخواهد داشت.

انتقال منابع انرژی آسیای مرکزی به اروپا

منطقه آسیای مرکزی که دارای منابع بزرگ نفت و گاز است، برای صدور محصولات به بازار اروپا بشدت نیازمند ایران است.

در سال‌های گذشته با فشارهای سیاسی اغلب طرح‌های انتقال انرژی این منطقه از طریق دریای خزر انجام شده که بشدت هزینه زا ست و بر این اساس کشورهای این منطقه تمایل زیادی برای عبور از مسیر ایران دارند. تاکنون چندین خط انتقال از آسیای مرکزی به سوی اروپا تعریف شده که قرار است ایران در آنها مشارکت داشته باشد.

سواپ گاز ترکمنستان به هند

طرح دیگر ایران برای نقش آفرینی بیشتر در ترانزیت انرژی منطقه، مشارکت در سواپ گاز ترکمنستان به هند و پاکستان است. بر این اساس چندی پیش، یک منبع آگاه از سفر دو شرکت بزرگ هندی به ایران برای مذاکره قیمت و انعقاد قرارداد گاز خبر داد.

به گزارش منابع خبری در ماه مارس قرار است دو شرکت هندی به نام‌های گیل و ایندیان اویل برای انعقاد قرارداد خرید گاز از ایران به تهران بیایند. اکونومیک تایمز ابراز امیدواری کرده است که با این اقدام پروژه 5/4 میلیارد دلاری انتقال خط لوله گاز از زیر دریا حرکت بیشتری به خود بگیرد. این منبع آگاه گفت: همچنان طرحی برای انتقال گاز از ترکمنستان به هند از طریق همین خط لوله وجود دارد. در صورتی که این برنامه موفق شود، گاز از ترکمنستان به ایران منتقل و تهران، معادل همان مقدار به هند گاز صادر می‌کند. سوآپ گاز از طریق همین خط لوله، هند تشنه انرژی را بعد از راه‌اندازی خط لوله TAPI بین کشورهای ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند ـ که اواخر دسامبر افتتاح شد ـ غنی خواهد کرد.

این پروژه خط لوله 1400 کیلومتری است که گاز را از طریق دریای عمان از ایران به هند منتقل می‌کند. گفته می‌شود، احتمال دارد در این انتقال گاز عمان هم مشارکت کند.

سواپ گاز ترکمنستان به امارات

طرح دیگری که قرار است ایران در آن مشارکت داشته باشد، سواپ گاز ترکمنستان به امارات است. بر این اساس، چندی پیش، مدیرعامل شرکت ملی صادرات گاز از مذاکره با شرکت‌های بین‌المللی نفتی شاغل در ترکمنستان به منظور سواپ گاز این کشور به امارات خبر داد و گفت: ایران در آینده به هاب تجارت گاز منطقه خاورمیانه تبدیل خواهد شد.

علیرضا کاملی با اعلام این که اخیرا مذاکراتی برای سواپ گاز ترکمنستان با تعدادی از شرکت‌های بین‌المللی نفتی شاغل در این کشور انجام شده است، تصریح کرد: شرکت‌های نفتی شاغل در ترکمنستان به دنبال سواپ گاز این کشور همسایه به امارات متحده عربی هستند.

این مقام مسئول با بیان این که مذاکرات در مراحل مقدماتی قرار دارد و تاکنون توافقی حاصل نشده است، اظهار کرد: باید پیشنهادهای مطرح شده امکان‌سنجی و در نهایت تصمیم‌گیری شود.