صنعت پتروشیمی، جانشینی برای صادرات نفت‌خام

درآمد نفتی ایران، تحت تاثیر نوسانات بازار

اگرچه ایران، از بزرگ‌ترین دارندگان منابع نفتی جهان شناخته می‌شود و بخش عمده‌ای از درآمد کشور از محل صادرات نفت‌خام تامین می‌شود، اما نوسانات شدید بازار نفت و تحولات سیاسی همواره پایداری این نوع درآمد را تحت تاثیر قرارداده است.

نوسان قیمت نفت، از بشکه‌ای 8 دلار تا بشکه‌ای 120 دلار طی سال‌های مختلف، باعث شده درآمد حاصل از فروش نفت‌خام همواره دچار صعود و نزول شدید شود.

براساس گزارش سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک)، درآمد نفتی ایران در سال 2014 میلادی 6/53 میلیارد دلار بوده، در حالی که این درآمد در سال 2011 حدود 7/114 میلیارد دلار بوده است.

همچنین برای سال 1395 پیش بینی شده در صورت فروش نفت‌خام ایران به نرخ بشکه‌ای 35 دلار درآمد نفتی کشور به 22 میلیارد دلار برسد.

بنابراین مشاهده می‌شود، خام فروشی نفت‌خام، هیچ گاه نمی‌تواند منبع درآمد قابل اطمینانی باشد؛ زیرا هم نوسان قیمت در بازار شدید است و هم این که امکان دارد به هر دلیل تحریم‌هایی علیه کشورمان وضع و دوباره صادرات نفت‌خام متوقف شود.

کاهش وابستگی واردکنندگان به نفت‌خام ایران

در دنیا کشورهای مختلفی می‌توانند نفت‌خام صادر کنند و اگر به هر دلیلی صادرات نفت‌خام یک کشور متوقف شود، واردکنندگان تلاش می‌کنند سراغ سایر تولیدکنندگانی بروند که دارای نفت‌خام مشابه هستند و به این وسیله، پالایشگاه‌های خود را فعال نگاه دارند.

همچنین در سال‌های اخیر با گسترش فناوری‌های امتزاج و ترکیب انواع نفت‌خام، کشورهای واردکننده توانسته‌اند وابستگی خود را به نوع خاصی از نفت‌خام کاهش دهند و با ترکیب انواع مختلف نفت‌خام، آن نوع نفت‌خامی را که با پالایشگاه‌های آنها سازگار است، تولید کنند.

در سال‌های تحریم نیز بسیاری از مشتریان سنتی نفت‌خام ایران که از واردات نفت‌خام ایران محروم شدند، سعی کردند سراغ سایر تولیدکنندگان که دارای نفت‌خام مشابه ایران بودند، بروند و به این ترتیب نفت‌خام سایر صادرکنندگان را با نفت‌خام ایران جایگزین کردند. براساس گزارش‌ها، عربستان، عراق و روسیه که دارای نفت‌خام مشابه ایران بودند توانستند بخش قابل توجهی از سهم ایران را در بازار اشغال کنند.

بنابراین نزد بسیاری از کارشناسان و مسئولان کشور، امکان اتکای پایدار به درآمدهای حاصل از فروش نفت‌خام زیر سوال رفته و بحث‌هایی مبنی بر ضرورت توسعه بخش پایین‌دستی صنعت نفت، گاز و پتروشیمی برای جایگزینی با فروش نفت‌خام مطرح شده است.

تلاش برای جلوگیری از خام فروشی

در مواجهه با کاهش قیمت نفت‌خام، دولت‌های صادرکننده نفت مانند ایران تلاش کرده‌اند راه‌های جایگزینی برای تامین بودجه و منابع مالی پیدا کنند و وابستگی خود را به درآمدهای نفتی کاهش دهند. در میان راهکارهایی که کارشناسان و تحلیلگران اقتصادی برای کشورهای دارای منابع هیدروکربوری پیشنهاد می‌دهند، پرهیز از خام‌فروشی و توسعه بخش پایین‌دستی و صنایع تکمیلی جزو مهم‌ترین و سازنده‌ترین راه‌ها به شمار می‌رود.

برای توسعه بخش پایین‌دستی در صنعت نفت، دو بخش پالایش و پتروشیمی مورد توجه قرار می‌گیرد، اما نکته مهمی که وجود دارد این است که بخش پایین‌دستی پالایش چندان سودآور نیست، به طوری که بسیاری از شرکت‌ها در طرح‌های پالایشگاهی خود تجدید نظر و تلاش کرده اند با ایجاد واحدهای موسوم به پتروپالایشگاه (یعنی ایجاد پتروشیمی در کنار پالایشگاه) این معضل را رفع کنند.

مجتمع‌های پتروشیمی به دلیل تولید هزاران محصول مختلف ـ که در بخش‌های مختلف مانند صنایع غذایی، حمل و نقل و هوا و فضا کاربرد دارد ـ بسیار مورد توجه قرار دارند و سودآور هستند. این روزها توسعه صنعت پتروشیمی به حدی است که همه روزه، اخبار جدیدی از دستیابی به فناوری‌های جدید در این صنعت مطرح می‌شود.

کسب ارزش افزوده بیشتر

هم‌اکنون هر بشکه نفت‌خام ایران به‌طور میانگین، 30 دلار به فروش می‌رسد و این در حالی است که محصولات بخش پایین‌دستی در حجم مشابه، گاهی صدها و هزاران دلار ارزش دارد. بنابراین توسعه بخش پایین‌دستی صنعت پتروشیمی که ارزش افزوده بیشتری دارد، می‌تواند سودآوری فراوانی برای کشور داشته باشد.‌ نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که توسعه صنایع تکمیلی صنعت پتروشیمی نیازمند استفاده از تکنولوژی‌ها و فناوری‌های جدید است که در حال حاضر به دلیل تحریم، امکان دستیابی به آن وجود نداشته است.

در حال حاضر بخش عمده محصولات صادراتی صنعت پتروشیمی مربوط به محصولاتی است که جزو محصولات نهایی به شمار نمی‌روند و در نتیجه آنچنان که باید، ارزآوری برای کشور نداشته‌اند.

در ایران، معمولا آن دسته از محصولات پتروشیمی صادر می‌شود که در صورت تبدیل شدن به محصولات دیگر سودآوری بیشتری خواهند داشت که از آن غفلت می‌شود. باید توجه داشت ارزش‌افزوده بیشتر در واحدهایی نهفته بود که به مصرف‌‌کننده نهایی نزدیک‌تر است. بنابراین، اگر بخش پایین‌دستی صنعت پتروشیمی ایران توسعه یابد، میزان درآمد حاصل از صنعت پتروشیمی چند‌ برابر خواهد شد. بر این اساس، برای کسب بیشترین سودآوری و ارزش افزوده باید زنجیره توسعه صنعت پتروشیمی کامل شود، به نحوی که بخش پایین‌دستی همزمان با بخش بالادستی صنعت پتروشیمی توسعه پیدا کند. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که در توسعه بخش بالادستی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی، نباید از توسعه بخش میان دستی این صنعت غفلت کرد.

معاون مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌گوید: وزارت نفت تأکید زیادی روی توسعه بخش‌های پایین‌دستی پتروشیمی دارد و البته صنایع میان دستی حلقه گمشده این دو بخش است.

این مقام صنعت پتروشیمی افزود: صنایع میان دستی، محصولاتی هستند که در آنها فرآوری صورت می‌گیرد. به همین دلیل اصرار من این است که باید در کشور تولید پروپیلن افزایش یابد، استراتژی توسعه‌ای در سال‌های آینده این است که متانول به سمت تولید پروپیلن هدایت شود. نباید نگران بازار جهانی پروپیلن بود زیرا دیگر کسی به این راحتی سراغ استفاده از نفتا برای تولید الفین نخواهد رفت.

پیوندی می‌افزاید: ما پیشنهاد دادیم که پروژه‌هایی برای تولید فنول، استون، پروپیلن اکساید و ... احداث شود. خود این مجتمع‌ها حجم زیادی از صنایع ترکیبی را در بر خواهد گرفت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، توسعه بخش میان‌دستی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی نیاز به ۷۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد که بخشی از آن مربوط به تولید انواع پلیمرها و صنایع تکمیلی زنجیره پروپیلن است.

نیاز به یادآوری نیست که با توسعه بخش میان‌دستی و پایین‌دستی صنعت پتروشیمی، علاوه بر درآمدزایی، زمینه رونق گرفتن واحدهای تولیدی کوچک و اشتغال هزاران نفر در کشور فراهم می‌شود.

افزایش سه برابری تولید تا چشم‌انداز 1404

ایران قصد دارد با توسعه سرمایه‌گذاری در این بخش و به پشتوانه تنوع خوراک مایع و گازی، جایگاه برتر صنعت پتروشیمی خاورمیانه را به خود اختصاص دهد.

اگرچه عربستان رتبه اول تولید محصولات پتروشیمی خاورمیانه را در اختیار دارد، اما ایران تلاش می‌کند با توسعه این صنعت، جایگاه خود را بهبود ببخشد. اگرچه رشد صنعت پتروشیمی ایران نسبت به رقیب منطقه‌ای خود یعنی عربستان بسیار دیرتر شکل گرفته، اما توسعه میدان گازی پارس جنوبی و استفاده از گازهای میادین نفتی، موجب افزایش چشمگیر خوراک مورد نیاز این صنعت در ایران شده است.

کارشناسان می‌گویند عربستان با کمبود منابع گاز طبیعی مستقل روبه رو است اما در ایران خوراک کافی شامل میعانات گازی، گاز طبیعی، نفتا و دیگر خوراک‌های مورد نیاز برای توسعه صنایع پتروشیمی وجود دارد. هم‌اکنون ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران حدود 60 میلیون تن در سال است که ایران در نظر دارد این ظرفیت را در طی دو مرحله تا سه برابر افزایش دهد. ‌بر این اساس، درگام اول با توسعه واحدهای نیمه کاره، ظرفیت تولید به 120 میلیون تن در سال و در گام دوم با تعریف واحدهای جدید، ظرفیت تولید تا چشم‌انداز سال 1404 به 180 میلیون تن در سال افزایش خواهد یافت.

آرش فراهانی