زنبورک، اسلحه منقرض شده / عکس

"زنبورک" سلاحی بود که در زمان صفویان به ایران راه یافت و سپس نادرشاه به خوبی از آن در جهت اهداف خود سود برد و اما در زمان قاجاریان جای خود را به سلاح های جدیدتر داد و به موزه های رفت.

کد خبر: ۸۰۵۰۲۰

در زمانه ای که صحبت از سلاح های دقیق لیزری و استفاده از رایانه در نبردهاست، خواندن از سلاحی که "زنبورک" نام داشته و بر پشت شتر حمل می شده- طوری که شتر باید سر خود را پایین می گرفته تا گلوله او را هلاک نکند، و البته گاهی هم شتر عصبانی می شد و سوار خود یعنی زنبورکچی را هلاک می کرده!- می تواند بسیار جذاب باشد.

تا قبل از ورود سلاح گرم، سلاح سرد به ویژه شمشیر جایگاه خاصی در میدان های رزم داشت؛ اما با ورود این سلاح و توسعه و پیشرفت آنها، به کار گیری سلاح سرد در جنگ ها کمرنگ شد و تنها هنگامی که جنگ مغلوبه می شد و نیز در نبردهای تن به تن از آنها استفاده می شد.

ارتش صفوی تا زمان شاه عباس از توپخانه بی بهره بود و استفاده از سلاح آتشین را در زمان شاه اسماعیل اول ناجوانمردانه می دانست، و در برابر بیگانه قدرتی که در پیش رو داشت یعنی امپراطوری عثمانی که مجهز به سلاح گرم بود و سازمان منظم و مرتبی که در ارتش خود داشت، عقب مانده بودند، به طوری که به واسطه فقدان چنین نیرویی، شکست هایی نیز نصیب ارتش صفوی شد. تا این که در زمان شاه طهماسب، سربازان در میدان نبرد شمشیر، نیزه و تفنگ بکار بردند." سربازان ایرانی مردان بلند قامت و نیرومندی هستند که معمولا در میدان نبرد شمشیر و نیزه و تفنگ به کار می بردند.... تفنگداران ایرانی مسلح به تفنگ هایی هستند که عموما شش وجب درازای لوله آنهاست."(1)

این مطلب نشان می دهد که قبل از ورود برادران شرلی و آوردن توپ و تفنگ به ایران، در جنگ ها از تفنگ استفاده می شده است. "خانبابا بیانی" اظهار می دارد که نخستین کسانی که به مشق و تعلیم ارتش ایران پرداختند، پرتغالی ها بودند. چرا که پرتغالی ها سیاست نیرومند کردن ارتش ایران را در برابر قدرت عثمانیان انتخاب نمودند: "پرتغالی های مقیم هرمز بودند که نخستین تفنگداران ارتش صفوی را تربیت کردند."(2) و اما تهیه توپ و توپخانه در ایران مستلزم وقت و کوششی مضاعف بود و این رسته نیز با آمدن برادران شرلی در زمان شاه عباس به قوت رسید. زنبورک نوعی توپ کوچک بود که نخستین بار توسط افغان ها ساخته شد و بعدها نادر شاه از آن به خوبی در رزم استفاده می کرد؛ و کی از علت های پیروزی نادر را می توان به کار گیری ماهرانه این سلاح دانست.

بعدها در دوره قاجاریه استفاده از زنبورک جنبه تشریفاتی یافت تا این که به طور کلی ارزش نظامی خود را از دست داد. امروزه زنبورک ها را تنها در موزه ها می توان یافت.

اسلحة منقرض شده

پیشینه استفاده از سلاح گرم در ایران

استفاده از سلاح گرم، بعد از اختراع باروت در چین در قرن یکم و دوم میلادی آغاز شد و کاربرد آن در جنگ ها در قرن هفتم میلادی گسترش یافت. بعد از آن، رفته رفته توپ و تفنگ جای سلاح سرد را در جنگ گرفت. پور داوود بیان می کند: "... نزد پیشینیان یک گونه سلاح گرم در نبردها به کار رفته و آن دیگ هایی بوده پر از نفت افروخته و یا قیر گداخته که از برج و باروها بر سر دشمن فرو می ریختند". (پور داوود 11:1345)

هم زمان با حکومت صفویه در قرن 17 میلادی برابر با قرن 11 هجری، سلاح گرم و آتشین در اروپا رو به پیشرفت و تکامل گذاشت. پس از آن، این سلاح رفته رفته از اروپا به سایر ممالک از جمله ایران راه پیدا کرد. با آمدن سلاح آتشین، کاربرد سلاح های سرد کمرنگ شد." در دوره قاجار اساس و محور جنگ افزارهای ارتش ایران را سلاح های آتشین فلزی، مخصوصا توپ و تفنگ، تشکیل می دادند." (معطوفی، 718:1378)

تفنگ از اختراعات بعد از توپ بود و از قرن 15 میلادی در اروپا به کار برده شد. عثمانی ها بعد از توپ، در مدت زمان کوتاهی تفنگ را هم به کار بردند. به طور کلی استفاده از سلاح آتشین، حتی در اروپا، با مقاومت روبه رو بود. اما عثمانی ها به سرعت از اسلحه گرم استفاده کردند که باعث اعجاب همگان شد. در ایران نیز استفاده از آن یا مقاومت مواجه بود، چنان که شاه اسماعیل استفاده از سلاح گرم را در جنگ ها ناجوانمردانه می دانست. ایرانیان میدان جنگ چالدران را پشت سر گذاشتند بدون این که از سلاح گرم بهره ببرند، و این امر موجبات شکست ایران را در این جنگ فراهم کرد. شاهان ایران یگانه عامل پیروزی عثمانی ها را تجهیزات سازماندهی نفرات و استفاده از سلاح مدرن، علی الخصوص توپخانه قوی آنها می دانستند.

پس از این حوادث و بر حسب ضرورت، شاه عباس اول برای تقویت بنیه نظامی کشور گام های اساسی برداشت، اما بعد از آن تا برآمدن نادر، این جریان کم رنگ و یا متوقف شد. نادر شاه بازسازی نیروی نظامی کشور را وجهه همت خویش ساخت و توانست توپخانه قدرتمند و توانایی را برپا دارد.

اسلحة منقرض شده

زنبورک

زنبورک از جمله سلاح های آتشینی است که در قرون دهم الی سیزدهم قمری در نبردها مورد استفاده قرار می گرفت. "این اسلحه نخستین بار در عصر شاه عباس اول صفوی، توسط آنتونی شرلی و روبرت شرلی در ساحل دریاچه وان در سال 1012 هـ. ق ساخته شد." (تاریخچه فلز و سلاح در ایران: 60 و 61)

در تحقیقات پیرامون ریشه لغوی این سلاح، کلمباری "سرهنگ مهندسین قورخانه مبارکه" محمد شاه قاجار (1250-1264 ق) اظهار می دارد: "کلمه زنبورک از زنبور (زنبور عسل) گرفته شده است چون که در واقع وظیفه این گروه نظامی حمله به دشمن در زمانی بود که بر اثر خستگی با گرما و سرما از پا درآمده بود در چنین موقعیتی، این سربازان همانند زنبورهایی که از کندوی خود دفاع می کنند، به دشمن حمله ور می شدند و امان او را می بریدند." (کلمباری، 46:1374)
دهخدا زنبورک را "نوعی تفنگ کوتاه یا توپ کوچکی که در ایران جهاز شتر استوار می کردند و زنبورکچی در عقب آن نشستی و هم بر شتر آن را آتش می دادند"، یاد می کند. (لغتنامه دهخدا، ذیل زنبورک)

در فرهنگ اصطلاحات قاجار، زنبورک، چنین توصیف می شود: "توپ کوچکی که روی شتر بسته می شود و قادر به شلیک چند گلوله با فاصله زیاد میان شلیک ها است." (مدرسی، 293:1380)

در دوره صفوی، با وجود ساخت این سلاح، چندان به آن اهمیت داده نشد؛ ولی در دوره افشار، نادر به خوبی توانست از این سلاح استفاده کند و صفوف منظمی از زنبورکچیان تشکیل دهد که همگی در استفاده از این سلاح مهارت کافی داشتند. اسداللّه معطوفی در کتاب خود بیان می کند: "زنبورک را اولین بار افغان ها به وجود آوردند و در اواخر عهد صفویه باعث پیروزی آنها بر سپاه صفوی نیز شد. بعدها نادر از آنها اقتباس کرد و زنبورک ها را به خوبی مورد استفاده قرار داد.... در دو طرف جهاز شتر زنبورک، دو کیسه چرمی مشکی می آویختند که در آن مهمات حمل می شد، در انتهای جهاز میله ای قرار داشت که در آن پرچم قرمزی می نهادند و با پارچه ای بنام شبارق روی آن را می پوشاندند. به علاوه، یک مشک پر آب نیز زیر شکم شتر می بستند...." (معطوفی، 923-922)

اسلحة منقرض شده

کلمباری نیز در سفرنامه خود در این که افغان ها نخستین کسانی بودند که زنبورک را ابداع کردند می نویسد: "به نظر می رسد که افغان ها، مبتکران این رسم بوده اند. آنان توپ کوچکی را بر پشت شتر قرار می دادند و آن را با یک محور متحرک به زین شتر وصل می کردند و در هنگام تیر اندازی، شتر را وادار به زانو زدن می کردند." (کلمباری:46)

منابع تاریخی به اتفاق، برد تیر زنبورک را زیاد نمی دانند. برد این سلاح چنان بود که زنبورکچیان می بایست تامل می کردند تا دشمن را به تیررس خود بکشانند، آن گاه به طرف دشمن شلیک می شد. ابوتراب سردادور در توصیف خود از برد زنبورک ها چنین بیان می کند: " زنبورک ها در واقع مثل یک تفنگ شکاری بودند که می توانستند در حدود صد تا صدوپنجاه ساچمه به اندازه فندق و یا گردوی پوست کنده به مسافت 200 متری بر روی دشمن بپاشند؛ و چون در مسافت بالاتر از این حد اثر ساچمه از بین می رفت، پس باید شترهای زنبورک ها از انظار پوشیده بود و سعی کنند دشمن را به تیررس بکشانند". (سردادور، 614:1354)

غلامحسین مقتدر در کتاب خود "تاریخ نظامی ایران" در خصوص زنبورک و برد آن بیان می کند: "علاوه بر توپخانه، زنبورکخانه ای بود که عده آن به 1500 نفر می رسید و زنبورک را روی جهاز شتر می بستند و زنبورکچی به حال سواره سلاح خود را پر کرده و تیراندازی می نمود. برد تیر زنبورک از تفنگ معمولی بیشتر نبود و کیسه های باروت و گلوله به طرفین جهاز شتر آویخته و زنبورکچی فتیله به کمر خود بسته بود که در موقع تیراندازی زنبورک هم در حال حرکت و هم توقف (روی شتر خوابیده) اجرا می شد، اما در حال اخیر شتر خیلی زود رم می کرد و باعث حوادث ناگواری می شد." (مقتدر، 26:1320)

کلمباری مدت پانزده سال در ایران و در دربار محمد شاه قاجار اقامت داشت. وی خدماتی را در بعضی از امور تشکیلاتی، نظامی و فنی در قشون ایران انجام داده است از جمله خدمات وی در اصلاح ساختمان زنبورک عبارت بود از:

- تغییر در ساختمان قنداق زنبورک و نحوه فتیله گذاری و پر کردن آن.
- تهیه طرح عراده ای در مه 1847 م/ جمادی الاول 1263 ق برای نصب روی شتر و سوار کردن زنبورک بر روی آن، به طوری که شلیک گلوله از روی شتر و در حال حرکت آسان شود.

ابتکارات کلمباری فقط شامل قنداق توپ نمی شد، بلکه در ساختمان توپ ها نیر تغییراتی به وجود آورد. "مثلا به جای روش قدیمی فتیله گذاری، باتری سنگی (احتمالا قطعه آهنی که در تفنگ ته پر روی باروتدان را می گرفت) را به کار می برد. در این صورت، پر کردن و تیر اندازی که تا آن زمان همیشه بیش از سه دقیقه طول می کشید، در مدتی کوتاه تر و به طریقی آسان تر انجام می گرفت و دقت و سرعت تیراندازی نیز بیشتر شده بود. با ثابت کردن عراده، دیگر بین تیراندازی ها وقفه نمی افتاد و به این ترتیب می توانستند سه گلوله در دقیقه شلیک کنند." (همان:48)

در دوره قاجار همچنان از زنبورک استفاده می شد، و لیکن اندک اندک از ارزش نظامی آن کاسته شد و به تدریج جنبه تشریفاتی پیدا کرد. لرد کرزن که از زنبورک به آتشبار شتر یا آتشبار جمازه تغییر کرده، درباره زنبورک در عهد فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه چنین اظهار می دارد: هنوز در سالنامه دولتی نام موهوم گروه زنبورکچی ها که آتشبار جمازه است، دیده می شود.

این دسته در عهد پادشاهان پیشین قاجار قدر و منزلت بسیار داشتند و شامل عده ای محدودی از افرادی است که قد کوتاه و اونیفرم نارنجی با یراق های سرخ و سبز دارند و بر شتر سوارند و توپ های گردانی را که در عقب سر آنهاست، شلیک می کنند . در عهد فتحعلیشاه این دسته پیوسته هنگامی که شاه سوار بر اسب و یا از آن پیاده می شد، سلام سلطانی شلیک می نمودند و با آن که هنوز روی کاغذ وجود دارند، این گروه از کار افتاده و به کلی عاطل و باطل دیر یا زود از بین خواهند رفت و تردیدی هم نیست که دیگر درصدد تهیه و تجهیز آن بر نخواهند آمد". (لرد کرزن، 766:1362)

به طور کلی می توان گفت زنبورک، هم بر روی شتر سوار می شد و هم بر روی سه پایه قرار می گرفت و در همان حال شلیک می شد. در موزه ای در تبریز زنبورکی به نمایش گذاشته شده که از آن در جنگ با روس ها (قرن 19 میلادی) استفاده می شده است، این زنبورک بر روی سه پایه ای قرار گرفته که طرز به کارگیری آن را به ما نشان می دهد.

اسلحة منقرض شده

استفاده از شتر برای حمل زنبورک

در منابع بی شمار، تصاویری از زنبورک مشاهده می شود که نحوه حمل و استفاده از این سلاح را به ما نشان می دهد. در این تصاویر شتر به عنوان حیوانی است که برای حمل زنبورک در نظر گرفته شده است، به کار گیری شتر برای حمل تجهیزات نظامی، به دلیل مقاومتش در برابر تشنگی و آب و هوای نامساعد به خصوص در صحرا، مناسب بوده است.
در کتابچه تاریخچه فلز و سلاح در ایران، پیرامون چگونگی حمل زنبورک با شتر آمده است: "برای حمل زنبورک از شتر کمک می گرفتند، بدین ترتیب که روی کوهان شتر جهاز مخصوصی قرار می دادند و زنبورک روی آن نصب می شد و در همان محل نیز آن را شلیک می کردند، و در طرف چپ جهاز هم در کیسه محتوی باروت سیاه و گلوله آهنی آویزان می کردند. در هنگام نبرد، زنبورکچی فتیله ای بلند به کمر خود می آویخت و بر روی شتر می نشست و به سمت دشمن حمله می برد و به جهت تبحری که در استفاده از زنبورک داشت، می توانست در حال حرکت و یا نشسته بر شتر، زنبورک را پر کرده و شلیک نماید و با کمک روش جنگ و گریز به سرعت جای خود را تغییر دهد و بی نظمی در سپاه دشمن اندازد."

عبداللّه مستوفی در کتاب خود در مورد نحوه قرار دادن زنبورک بر روی کوهان شتر چنین بیان می کند: "این اسلحه را زنبورکچی مورب جلو شتر می بسته... چون باید زنبورک سر سواری پر شود، اگر این اسلحه را می خواستند راست بر شتر ببندند، باید برای پر کردن آن پیاده شده و چهار پایه ای همراه داشته باشند که زیر پای خود بگذارند و الا همین که تیر اول را در می کردند، اسلحه بیکار می شد. گذشته از این باید شتر را تمرین بدهند که سرش را بلند نکند و الا کله شتر هدف می شود. برای جلوگیری از این دو نقص، مجبور بودند که شتر را مورب وادارند تا تیر زنبورک به جبهه دشمن پرتاب شود. (مستوفی، 411:1371)

کلمباری وضعیت شتری که بر روی آن جهاز مربوط به زنبورک سوار شده است را چنین توصیف می کند: "بر پشت شتر جهاز چوبی بزرگی می گذاشتند و روی آن را با پارچه نمدی سیاهی می پوشاندند. تخته های میانی جهاز با تسمه های چرمی به قاش آن و به صورتی نصب می شد که نوک کوهان از میان سوراخی که در جهاز بود بیرون می زد. در قسمت خمیده داخل جهاز، سوراخی تعبیه شده بود که یک محور آهنی که انتهایش دو شاخه بود، از آن عبور می کرد و برای نگهداری بازوی توپ به کار می آمد. لوله توپ از آهن بود و هفتاد سانتی متر طول داشت. از دو طرف جهاز شتر، دو کیسه چرمی مشکی آویزان بود که در آنها مهمات حمل می شد. افسار، سینه بند تنگ و بند زیر شکم حیوان را نیز با نوارهای رنگارنگ تزیین می کردند." (کلمباری، 48)

این شترها به دلیل این که برای چنین عملیاتی در نظر گرفته می شدند، تربیت شده بودند؛ به گونه ای که صدای شلیک، آنها را آزار نمی داد و تنها هنگامی که در عرصه جنگ زخم بر می داشتند سر از عنان زنبورکچی بر می تافتند و گاهی پیش می آمد که صاحبان خود را هلاک می کردند.

اسلحة منقرض شده