فنا ناپذیران؛ مومیایی‌ها از مصر باستان تا پزشکی قانونی ایران

مومیایی تنها ابزاری است که می‌تواند دست‌کم کاریکاتوری از آرزوی دیرین فناناپذیری را برای بشر دست‌یافتنی کند، البته نه برای خودش، بلکه برای بازماندگانش. آوازه مومیایی معمولا از مصر باستان شنیده شده و در ذهن‌ها با نام فراعنه گره خورده است. با این حال ولی اعلام تعرفه سالانه مومیایی اجساد در پزشکی قانونی، هر ساله سبب ایجاد برخی علامت سوال‌ها در اذهان می‌شود. سوالاتی درخصوص کم و کیف و چرایی و چگونگی فرآیند مومیایی اجساد در حال حاضر. گزارشی که مشغول خواندنش هستید، تلاشی است برای پاسخ به این سوال‌ها.

خشت اول؛ ماجرا چیست؟

اولین گام برای بررسی کم و کیف مومیایی کردن اجساد در حال حاضر، جستجوی معنای این واژه و فکر کردن به ریشه آن است؛ همه می‌دانیم فرآیند تجزیه پیکر انسان، تنها چند دقیقه پس از مرگ آغاز می‌شود و به دلیل ترشح برخی آنزیم‌ها و اسیدی‌تر شدن خون بسرعت ادامه پیدا می‌کند. چنان که تنها چند هفته پس از مرگ اندام‌ها به ترتیب متورم، متعفن و متلاشی می‌شود. به شکلی که دیگر هیچ کدام از اندام‌ها قابل تشخیص نیست. این فرآیند در طول زمان بسرعت ادامه پیدا می‌کند و می‌توان گفت در عرض چند سال، چیزی جز استخوان از جسد فرد متوفی باقی نمی‌ماند. در چنین شرایطی مومیایی به اجسادی گفته می‌شود که برخلاف این قاعده، چند سال پس از مرگ شکل ظاهری خود را حفظ می‌کنند و تسلیم طبیعت نمی‌شوند. مومیایی کردن هم به فعلی اطلاق می‌شود که جسد را برای مقابله با باکتری‌های تجزیه‌کننده تجهیز می‌کند و آن را برای سال‌ها به همان شکل اولیه نگه می‌دارد.

فرآیند مومیایی گاهی به صورت طبیعی اتفاق می‌افتد. باکتری‌های تجزیه‌کننده جسد در گرما و رطوبت بهتر کار خود را از پیش می‌برند. حالا اگر شرایطی به وجود بیاید که هوا سرد و خشک باشد و هوای کافی به جسد نرسد، ممکن است فرآیند فساد و تجزیه طولانی‌تر از حد معمول شود؛ حتی در حد چند صد سال! نمونه‌اش اجسادی بود که گفته می‌شود حدود دو دهه قبل توسط ایتالیایی‌ها در کوه‌های آلپ پیدا شد، اجسادی که با وجود گذشت بیش از 5000 سال تجزیه نشده و شکل ظاهری‌شان را حفظ کرده بودند. دلیل این اتفاق برف و سرمای شدید و فرآیند وقوعش کاملا طبیعی بود.

مومیایی چگونه انجام می‌شود؟

به دلیل واژه مومیایی که از مشتقات «موم» است، اغلب در بین افراد تصور می‌شود که اجساد را برای نگهداری موم‌اندود می‌کنند. این در حالی است که چنین تصوری به کلی خطاست. برای بررسی چگونگی مومیایی ناگزیریم سری به مصر باستان بزنیم که خاستگاه اولیه مومیایی کردن اجساد در طول تاریخ بوده است.

این طور که در منابع آمده حدود 3000 سال قبل مومیایی کردن اجساد در بین مصری‌ها رواج پیدا کرده است. گویا در این زمان نگهداری جسد به همان شکل اولیه و جلوگیری از تجزیه آن چالش مهمی برای مصریان بوده و آنها راهکارهای متعددی را برای نیل به این هدف آزموده، اما موفق به انجام این کار نشده بودند. در نهایت دانشمندان مصری وارد کار شده و فرمولی برای حفظ جنازه‌های افراد متنفذ یافتند. در ابتدا قرار می‌شود اجساد را در پارچه‌های خاصی به شکل کامل و سفت و سخت بپیچند تا هوا راهی به جسد پیدا نکند. این کار اگرچه برای چند سال تجزیه جسد را به تاخیر می‌انداخت، اما باز هم هدف اصلی را محقق نمی‌کرد. در نهایت ولی کشف یک ماده خاص در حاشیه رود نیل معادلات را تغییر داد. این ماده را دانشمندان مصری از ترکیبات سدیم به دست آورده بودند. آغشته شدن اجساد به آن باعث جذب بالای رطوبت می‌شد و در نهایت بدون آن که تغییری در رنگ و شکل پوست ایجاد شود، بدن خشک می‌شد.

مصری‌ها 40، 50 روز بدن فرد متوفی را آغشته به پودر مورد نظر نگه می‌داشتند و این سبب می‌شد بدن به طور کامل خشک شود، پس از آن نیز داخل بدن را با پودر خاص دیگری پر می‌کردند و در نهایت جسد را برای نگهداری نهایی باندپیچی می‌کردند. طی فرآیند زمانبر باندپیچی، تمام منافذ ممکن برای نفوذ رطوبت و هوا از بین می‌رفت و به این شکل اجساد تا صدها سال کاملا سالم باقی می‌ماند.

مومیایی در ایران باستان

با این‌ که چند بار ادعای کشف اجساد مومیایی شده در اقلیم جغرافیایی ایران باستان در رسانه‌ها منتشر شده، اما اسناد تاریخی و یافته‌های تخصصی باستان‌شناسان نشان می‌دهد مومیایی کردن جسد با توجه به برخی پارامترهای فرهنگی و اعتقادی، در میان ایرانیان هیچ گاه رواج نداشته است. چندین سال قبل، یک بار که اعلام شد عده‌ای قاچاقچی قصد فروش پیکر مومیایی شده دختر کورش هخامنشی به یک دلال موزه لوور را داشته‌اند، پس از بررسی‌های تخصصی کارشناسان میراث فرهنگی معلوم شد افراد مورد نظر، جنازه زنی را در یکی از شهرها پس از نبش قبر ربوده‌اند و پس از انتقال آن به پاکستان و قیراندود کردنش، با یکسری ظاهرسازی‌های ماهرانه قصد فروش آن را داشتند. پس از این ماجرا، باستان‌شناسان سازمان میراث فرهنگی در یک اظهارنظر قاطع اعلام کردند به دلیل موقعیت جغرافیایی و باورهای مردم در دوره‌های مختلف تاریخ ایران هیچ‌گاه در کشور ما جسد مومیایی وجود نداشته است. با این حال ولی چند سال بعد باز هم خبر کشف جنازه مومیایی شده یک دختر 10 ساله از تپه‌های جیرفت در رسانه‌ها منتشر شد؛ خبری که در نهایت صحت و سقمش مشخص نشد.

مومیایی در دنیای امروز

مومیایی اجساد به روش مشابه مصر باستان و با هدف حفظ شکل و شمایل ظاهری میت در دنیای امروز نیز سابقه داشته است. برخی شخصیت‌های سیاسی مشمول این امر شده و حتی در برخی نقاط جهان، بعضی از افراد نیز تقاضای مومیایی شدن پس از مرگ را داشته‌اند. ولادیمیر لنین جزو رهبرانی بود که پیکرش پس از مرگ مومیایی شد. موادی که برای مومیایی جسد لنین استفاده شد هنوز هم یک راز است و فرآیند مومیایی کردن او اینقدر موفق بود که گفته می‌شود حتی مایعات بدنش را نیز از دست نداده و به طور کامل سالم مانده است. جنازه استالین دیگر رهبر کمونیست شوروی سابق نیز مومیایی شد و در کرملین در کنار لنین قرار گرفت، اما پس از برخی تغییرات سیاسی در دوران استالین‌زدایی، جسد او را از آنجا منتقل و دفن کردند. جسد هوشی مین، اولین رئیس‌جمهور جمهوری دموکراتیک ویتنام نیز مومیایی شد و سال 1975 به نمایش در آمد. مائو رهبر جمهوری خلق چین، مارکوس رئیس جمهور فیلیپین و کیم ایل سونگ و کیم جونگ ایل، پدر و پدربزرگ رهبر فعلی کره شمالی نیز رهبران مومیایی شده جهان معاصر بوده‌اند. پس از مرگ هوگو چاوز زمزمه‌هایی مبنی بر مومیایی شدن پیکر او نیز توسط برخی دوستدارانش به گوش رسید، اما در نهایت گویا هیات حاکمه ونزوئلا از این اقدام منصرف شدند.

ماجرای مومیایی در پزشکی قانونی

انتشار خبر افزایش تعرفه مومیایی جسد در رسانه‌ها سبب مفتوح شدن مجدد این پرونده شد که ماجرای مومیایی شدن اجساد در پزشکی قانونی کشورمان چیست. اگر این سوال در ذهن شما هم ایجاد شده باید بدانید فرآیند مومیایی کردن جسد در پزشکی قانونی کشور با آنچه در مصر باستان و درخصوص برخی رهبران سیاسی جهان اتفاق افتاده متفاوت است. طبق قوانین حمل و نقل هوایی، برای جلوگیری از افساد جسد و ترشح مایعات بدن در طول انتقال هوایی آن از ایران به کشورهای دیگر، لاجرم باید اجساد مومیایی شوند.

دکتر بشیر نازپرور، مدیرکل پزشکی قانونی استان تهران، پیش از این به رسانه‌ها گفته بود: وقتی یک تبعه خارجی در یک کشور به هر دلیلی فوت کند و خانواده‌اش درخواست کنند متوفی به کشورش بازگردد، پزشکی قانونی ابتدا علت مرگ را مشخص و بعد جسد را برای انتقال از ایران به کشور مقصد مومیایی می‌کند. بعد از اقدامات اداری و فرآیند مومیایی شدن توسط متخصصان پزشکی قانونی، گواهی تائید مومیایی به سفارتخانه کشور مقصد در ایران ارسال و به وسیله آن تمام اقدامات اداری در بخش هواپیمایی و گمرکی انتقال متوفی انجام می‌شود.

پزشکی قانونی چگونه جسدها را مومیایی می‌کند؟

در فرآیند موسوم به مومیایی که توسط پزشکی قانونی برای انتقال هوایی جسد انجام می‌شود، خبری از روش‌هایی که گفته شد نیست و معمولا از برخی مواد شیمیایی خاص استفاده می‌شود. در این روش، ابتدا متخصصان مواد داخل روده و معده جسد را خالی می‌کنند و بعد با استفاده از دستگاه مخصوص مواد شیمیایی از طریق عروق به داخل تمام بافت‌ها هدایت می‌شود. این کار سبب می‌شود جسد در طول زمان انتقال فاسد نشود و تا لحظه تدفین شکل ظاهری خود را حفظ کند. در این فرآیند جسد نه سال‌ها که برای مدت زمان مشخص و محدودی حفظ می‌شود.

شاید برایتان جالب باشد بدانید مومیایی اتباع ایرانی در پزشکی قانونی ممنوع است، در مورد خارجی‌ها هم صرفا برای انتقال هوایی جسد انجام می‌شود و نه برای نگهداری طولانی‌مدت. درخصوص انتقال بین شهری جسد ایرانی‌ها نیز مومیایی کردن در دستور کار پزشکی قانونی قرار ندارد و به ضدعفونی کردن بسنده می‌شود.

آخرین نکته هم این ‌که طبق جدول تعرفه‌های پزشکی قانونی تا سال گذشته مبلغ 5/1 میلیون تومان برای مومیایی کردن جسد باید به پزشکی قانونی پرداخت می‌شد و طبق تعرفه‌های مصوب سال جدید، این رقم به 2 میلیون تومان رسیده است. اگر مومیایی مثل دوران باستان انجام می‌شد، رقم عادلانه‌ای بود، نه؟ 2 میلیون در قبال فناناپذیری؛ رویایی جذاب و البته دست‌نیافتنی در حال حاضر.

جسد مومیایی شده «ولادیمیر لنین» رهبر کمونیست‌ شوروی سابق

جسد مومیایی شده «هو شی مین» اولین رئیس‌جمهور جمهوری دموکراتیک ویتنام

جسد مومیایی شده «مائو» بنیانگذار جمهوری خلق چین

جسد مومیایی شده «کیم‌ جونگ ایل» رئیس جمهور سابق کره شمالی

عرفان پارسایی‌فر / چمدان (ضمیمه آخر هفته روزنامه جام جم)