خداحافظی فرش عشایر با بازار اروپا

این جلوه‌گری بویژه در بخش بافته‌های عشایر کشور بخصوص عشایر لر حوزه دامنه‌های جنوبی زاگرس پررنگ‌تر است، به طوری که بسیاری از کلکسیونرها و دکوراتورهای اروپایی مشتری پروپا قرص آن هستند.

اما نکته اینجاست که تاکنون از این ظرفیت برای درآمدزایی و رونق اقتصادی زندگی عشایر استفاده نشده و برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری خاصی در این زمینه صورت نگرفته است، به طوری که تولید این محصول سال به سال کمتر شده و اکنون عشایر فقط به حد رفع نیاز زندگی خود و تامین بخشی از معیشتشان به بافت این فرش‌ها مبادرت می‌کنند.

آنچه به گفته کارشناسان این حوزه، بیش از هر عامل دیگری فرش عشایر ایران را مورد توجه اقشار خاص و هنردوست اروپایی و آمریکایی قرار داده، طبیعی و بومی بودن رنگ و طرح و مواد اولیه این فرش‌هاست که درمجموع نمایی ساده از تمدن و فرهنگ اصیل ایرانی، سنت‌های کهن و باورهای اقوام این سرزمین و طبیعت بکر را در قابی کوچک به تصویر می‌کشد. مهم‌ترین ویژگی دیگر دستباف‌های عشایر، ذهنی بودن نقوش آن است که آنها را از داشتن هرنوع قرینگی و پیچیدگی دور می‌کند.

ایلات لر از قدیمی‌ترین عشایری هستند که در غرب ایران و در دامنه‌های جنوبی سلسله جبال زاگرس در یک زیستگاه پهناور که مشتمل بر قسمت‎هایی از استان‌های لرستان، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان، بختیاری و اراک است، به زندگی خود ادامه می‌دهند و امروزه شهرت و آوازه زندگی ساده، اما هنر آنها را می‌توان در قالب دستباف‌های زیبایشان در خانه‌های اروپایی جستجو کرد.

معاون صنایع دستی اداره میراث فرهنگی استان لرستان نوع رنگ‌بندی بافته‌های عشایر استان‌های حوزه دامنه‌های جنوبی زاگرس را یکی از مهم‌ترین دلایل مورد پسند واقع شدن آنها عنوان می‌کند و در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: عشایر به‌دلیل زندگی در طبیعت، از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند و این رنگ‌ها از لحاظ تنوع و کیفیت به رنگ‌های موجود در طبیعت نزدیک‌تر است.

فرزانه عادلی، بکر و باستانی بودن نقوش فرش عشایر و سادگی و انتزاعی بودن و در مجموع نزدیک به طبیعت بودن آنها را از دیگر دلایل برتری این بافته‌ها اعلام و تصریح می‌کند: این ویژگی‌ها فرش عشایر را به آثار هنری بومی‌های هر منطقه در ادوار گذشته نزدیک کرده که به نوعی برگشت به عقب است و این همان چیزی است که امروزه مورد توجه اروپاییان قرار گرفته است؛ درست همانند هنر بومی آفریقایی که هم‌اکنون طرفداران زیادی در اروپا و آمریکا دارد.

این کارشناس فرش به نوع نقوش این فرش‌ها نیز اشاره کرده و می‌گوید: نقوش این بافته‌ها که همگی ذهنی است، برگرفته از طبیعت بوده و موضوعات اساطیری را که در طبیعت و زندگی این اقوام وجود داشته به نمایش می‌گذارد؛ نقوشی همچون درخت سرو، گل هشتپر و حیواناتی نظیر بز کوهی و اسب که در گذشته اعتقاداتی نسبت به آنها وجود داشته است، زیرا در غرب کشور بویژه در منطقه لرستان برخلاف شرق و مرکز کشور که عمدتا زرتشتی بوده‌اند، آیین‌های زوربانیسم و میترائیسم رواج داشته و به همین دلیل نقوش طراحی شده نیز بر مبنای نماد خدایان این آیین‌ها شکل می‌گرفته، به‌طور مثال گل هشتپر نمادی از میتراست.

کاهش تولید، پیامد کاهش خانوارهای عشایری

یک کارشناس امور عشایر در استان کهگیلویه و بویراحمد نیز با تشریح ویژگی‌های فرش عشایر به جام‌جم می‌گوید: این بافته‌ها ذهنی و انتزاعی است، به این معنا که هیچ طرح و نقشه از پیش تعیین شده برای آنان وجود ندارد و در واقع عشایر آن‌قدر در این کار مجرب و ماهر هستند که این دانش را به‌طور ذهنی و سینه به سینه از نیاکان خود فراگرفته‌اند و از سویی این طرح‌ها و نقشه‌ها برگرفته از طبیعت است، یعنی دقیقا همان چیزی که در دنیای امروز جایش خالی است. اشکان رحیمی‌زاده با بیان این‌که بافته‌های عشایر شامل گبه، گلیم، گچمه، قالی و سیاه‌چادر است، می‌افزاید: ویژگی دیگر این دستباف‌ها استفاده از مواد اولیه کاملا طبیعی است، به طوری که علاوه بر استفاده از رنگ گیاهان موجود در طبیعت که ثبات رنگ و ماندگاری آن را تضمین می‌کند، نخ آن نیز مستقیم و بی‌واسطه از پشم و موی گوسفند و بز خود عشایر و به روش دستریس تهیه می‌شود که این موارد درمجموع کیفیت این تولیدات را به حد زیادی افزایش داده و اعتماد کاملی نسبت به این کیفیت در مشتری ایجاد می‌کند. البته وی با اشاره به این‌که تولید بافته‌های عشایر با وجود ممتاز و محبوب بودن نه تنها گسترش نیافته و به درآمدزایی نرسیده، بلکه روندی نزولی دارد، یادآور می‌شود که عوامل متعددی در کاهش تولیدات عشایر نقش داشته است، از جمله؛ ورود فرش‌های مصنوعی و ماشینی که نسبت به فرش دستباف ارزان‌قیمت‌تر است بازار را گرفته است. از سوی دیگر حمایتی از عشایر و تولیدات آنها توسط مسئولان صورت نمی‌گیرد، در حالی که می‌توان با حمایت‌هایی نظیر پرداخت تسهیلات، بازاریابی، تضمین خرید محصولات و بیمه عشایر به آنها برای افزایش تولیداتشان کمک کرد.

رحیمی‌زاده کاهش خانوارهای عشایر و دام‌های آنها را نیز یکی دیگر از دلایل کاهش تولید فرش عنوان کرده و می‌گوید: در گذشته حدود 10 تا 20 درصد جمعیت کشور را عشایر کوچ رو تشکیل می‌دادند که عمده اشتغال آنها در بخش دامپروری و تولید صنایع دستی چون فرش بود، درحالی که اکنون فقط حدود 2 درصد جمیعت کشور را عشایر تشکیل می‌دهند که به همین میزان دام آنها نیز که مواد اولیه فرش از آنها تهیه می‌شود، کم شده است.

به‌نام استان، به کام تهران

در همین زمینه رئیس امور فرش دستباف اداره صنعت، معدن و تجارت استان فارس نیز با اشاره به این‌که بافته‌های عشایر قشقایی در کشورهای اروپایی نظیر آلمان، ایتالیا، نروژ و بلژیک طرفداران زیادی دارد، به جام‌جم می‌گوید: فرش استان فارس و عشایر استان تقریبا از دوران زندیه و همزمان با ورود شرق شناسان خارجی به کشورهای اروپایی راه یافت.

سیدرضا ساداتی در عین حال می‌افزاید: متاسفانه آمار دقیقی از میزان صادرات دستباف‌های استان به کشورهای دیگر وجود ندارد که این امر هم به دلیل نبود فرآیند ثبت فرش در استان است، زیرا تقریبا فرش تمام استان‌ها ابتدا به تهران صادر و سپس به نام این استان راهی کشورهای دیگر می‌شود. وی با بیان این‌که این امر یکی از معضلات حوزه فرش کشور در استان‌هاست که امکان هرگونه برنامه‌ریزی را در جهت توسعه این بخش با مشکل مواجه می‌کند، یادآور می‌شود: از مجموع فرش صادراتی ایران که عمده تولید آنها به استان‌هایی غیر از تهران برمی‌گردد، 80 درصدش به نام تهران ثبت و صادر می‌شود که دلیل آن هم نبود برخی شرایط تکمیل مراحل بافت در استان‌هاست. به‌طور مثال امکان انجام عملیات شور که نیاز به آب باکیفیت دارد، بیشتر در تهران میسر است و عمده واحدهای انجام شور نیز در تهران قرار دارد، به همین دلیل تولیدکنندگان فرش خود را برای انجام این فرآیند به تهران می‌برند که درنهایت از طریق گمرکات این استان و به نام آن صادر می‌شود.

فاطمه مرادزاده / گروه ایران