یک قدم تا جهنم

ایجاد پایگاهی قابل سکونت در آن شاهکاری است که بسیار فراتر از توان فناور امروزی بشر است، اما اگر واقعا می‌توانستیم در زهره زندگی کنیم، شرایط زندگی در آنجا چگونه می‌بود؟

سیاره‌ای هم اندازه زمین

داشتن اندازه و ساختار آن مشابه زمین موجب شده تا از زهره به عنوان خواهر دوقلوی زمین یاد کنند. بنابراین جای شگفتی ندارد که سازمان‌های فضایی دنیا مانند ناسا، سازمان فضایی روسیه (در ادامه برنامه فضایی شوروی سابق)، آژانس فضایی اروپا و دیگر کشورها، فضاپیماهای متعددی برای بررسی زهره فرستاده‌اند؛ از سال 1960تا کنون بیش از 40 مأموریت به قصد مطالعه این سیاره عازم فضا شده‌اند.

بررسی‌های مداری زهره

اوایل دهه 1990، ماهواره «ماژلان» که متعلق به ناسا بود، از علائم راداری برای نقشه‌برداری از 98 درصد سیاره زهره استفاده کرد. سطح زهره را به دلیل پوشش ضخیم ابرهایش نمی‌توانیم به ـ طور مستقیم ببینیم. در واقع آنچه از زهره دیده می‌شود بیرونی‌ترین لایه‌های جو آن است که از دید ناظران زمینی به رنگ سفید یا زرد روشن است. جو زهره برخلاف مشتری و زحل کمربند یا طوفان چشمگیری که توجه ناظران زمینی را جلب کند ندارد. سطح زهره تا قبل از ایجاد و توسعه ابزارهای راداری ناشناخته باقی مانده بود. بعدها مشخص شد سطح آن برخلاف مریخ و ماه و عطارد که پر از دهانه‌ها و عوارض برخوردی‌اند، تقریبا صاف و هموار است. در آغاز پیدایش منظومه شمسی که بمباران شدیدی از ذرات و توده‌های سنگی سرگردان سیارات را هدف قرار داده بود، جو متراکم زهره نقش سپر محافظتی مقاومی را بازی می‌کرد. هاکان اِسوِدهِم (HakanScedhem) دانشمند پروژه سریع‌السیر زهره (Venus Express) درباره روند کاوش سیاره زهره می‌گوید: «زهره پس از سال‌های دهه 90 میلادی و تا حوالی سال 2005 به دست فراموشی سپرده شد تا این که در این سال سازمان فضایی اروپا فضاپیمای سریع‌السیر زهره را برای مطالعه و بررسی جو سیاره پرتاب کرد.»

سطح عجیب زهره

سطح زهره به کلی با سطح سیارات دیگر منظومه شمسی متفاوت است. تصاویر راداری ماهواره ماژلان نشان داد زهره با قله‌ها، دهانه‌های آتشفشانی خاموش، هزاران آتشفشان فعال که برخی از آنها از آتشفشان‌های زمین نیز بلندترند، مجراها و کانال‌های گدازه‌ای طولانی (گاه تا 5000 کیلومتر)، ساختارهای حلقه‌ای شکل که با نام تاج شناخته می‌شوند و ساختارهایی با شکل‌های عجیب (که tesserae نام دارند) پوشیده شده است.

گفته می‌شود فعالیت آتشفشانی در سال‌های آغازین شکل‌گیری زهره و تا مدت‌ها پس از آن به قدری زیاد بود که گدازه‌‌های حاصل از آن سطح سیاره را چندین مرتبه بازسازی کرده و اندک نشانه‌های ناشی از برخوردها را نیز از بین برده است. به این ترتیب بیشتر سطح زهره را صفحات ساخته شده از گدازه‌های آتشفشانی تشکیل داده است. دو ناحیه عظیم یا قاره در زهره قابل شناسایی است؛ قاره Ishtar terra در مناطق شمالی سیاره واقع است و سطحی در حدود استرالیا را می‌پوشاند، در حالی که Aphrodite terra مساحتی مشابه قاره آفریقا دارد و از استوا تا قطب جنوب زهره کشیده شده است. البته این قاره‌ها با قاره‌های زمین تفاوت دارند؛ آنها از صفحات تکتونیکی ساخته نشده‌اند و بر آب‌های اقیانوسی به هم پیوسته قرار ندارند. دانشمندان معتقدند بازسازی سطح عظیمی که حدود 300 تا 500 میلیون سال پیش در زهره رخ داده هر گونه فعالیت صفحه‌های تکتونیکی را در زهره به نوعی خاموش کرده و سطحی یکپارچه و صلب به آن داده است.

ساختار داخلی زهره

به نظر دانشمندان لایه‌های داخلی زهره که جامد و صخره‌ای‌اند، بسیار مشابه لایه‌های زیرین سطح زمین هستند. شباهت اندازه و جرم و چگالی زهره و زمین اساس چنین استدلالی است. زهره هم مانند زمین سطح یا پوسته، گوشته احتمالا جامد و هسته‌ای دارد که به نظر دانشمندان از مواد مذاب تشکیل شده است. در کنار این شباهت‌ها، تفاوت‌های مهمی نیز وجود دارد. یکی از این تفاوت‌ها میان زمین و زهره به میدان مغناطیسی دو سیاره مربوط است. میدان مغناطیسی زهره به دلیل چرخش بسیار آرام سیاره که باعث می‌شود هسته مذاب آن (که منشأ ایجاد میدان است) حرکت زیادی نداشته باشد، از میدان مغناطیسی زمین و حتی دیگر سیارات بسیار ضعیف‌تر است. باید اشاره کنیم دانشمندان نظرات متفاوت دیگری نیز درباره ساختار داخلی زهره مطرح کرده‌اند. آنان می‌گویند ممکن است درون زهره به طور کامل جامد و صلب باشد و حتی هسته مجزا نداشته باشد. مطالعه درباره ساختار داخلی سیارات دیگر، چالشی مهم محسوب می‌شود.

ویژگی‌های سطحی خاص زهره

ویژگی سطحی مهمی که خاص زهره است، جلگه‌ها و دشت‌های مسطح و صافی است که دوسوم سیاره را پوشانده‌اند. گفته می‌شود ممکن است این زمین‌های مسطح در آینده بهترین مکان برای احداث پایگاهی مسکونی باشند، اما برخلاف زمین، پیاده روی در زهره تجربه خوشایندی نخواهد بود؛ سطح آن به خاطر اثر شدید گازهای گلخانه‌ای کاملا خشک است.

جو زهره

جو زهره به طور عمده از دی‌اکسیدکربن ساخته شده است. مقادیر کمتری نیتروژن و اکسید سولفور هم در آن وجود دارد (به بیان دقیق‌تر دی‌اکسیدکربن 96 درصد، نیتروژن 3.5 درصد و مونوکسیدکربن و آرگون و سولفور و بخار آب کمتر از یک درصد ترکیب جوی زهره را می‌سازند) ابرهای غلیظ جو زهره نه‌تنها دلیل گرمایش شدید آن است، بلکه همان طور که پیشتر اشاره کردیم، مانع دیده شدن سطح سیاره نیز می‌شوند و از برخورد سیارک‌ها و شهاب واره‌ها به سطح جلوگیری می‌کنند؛ فقط سیارک‌های بزرگ می‌توانند از این مانع بسیار غلیظ بگذرند و به سطح سیاره برخورد کنند.

داغ‌ترین سیاره

مولکول‌های سازنده جو زهره نقش نگهدارنده گرما دارند. به همین دلیل است که دمای سطح سیاره همیشه به طور متوسط حدود 460 درجه سانتی‌گراد است. این در حالی است که نقطه ذوب فلز سرب 327.5 درجه است و بنابراین چنین فلزی در سطح زهره به صورت مایع روان خواهد شد.

با افزایش ارتفاع از سطح زهره دما کمی کاهش می‌یابد، اما با رسیدن به بالاترین لایه‌های جو کاهش دما بسیار چشمگیر می‌شود. ارتفاعات بالای ابرهای زهره محیطی به واقع سرد است، در آنجا دما از 43ـ تا 173ـ متغیر است.

زهره هرچند بعد از عطارد دومین سیاره نزدیک به خورشید است، با این حال داغ‌ترین سیاره در منظومه شمسی است. این‌که زهره از عطارد گرم‌تر است به خاطر موقعیت ویژه‌اش در منظومه شمسی نیست، بلکه به علت جو غلیظ و لایه‌های ابرهای متراکم آن است. گفتیم زهره از نظر اندازه و جرم‌اش بسیار مشابه زمین است، اما جو غلیظ آن تفاوت‌های اساسی در دمای دو سیاره ایجاد می‌کند. فاصله نزدیک‌تر زهره تا خورشید نقش بسیار ناچیزی در این گرمایش دارد. در طول سال یا با جابه‌جا شدن شب و روز تغییر محسوسی در دمای سیاره ایجاد نمی‌شود.

در زهره کمی سبک‌ترید!

گرانش سطحی یا جاذبه زهره 91 درصد جاذبه زمین است؛ بنابراین می‌توانید در سطح آن کمی بیشتر از آنچه در زمین می‌توانستید بالا بپرید. اجسام نیز در زهره اندکی سبک‌تر از زمین به نظر می‌رسند. هاکان می‌گوید «ممکن است چندان متوجه تفاوت گرانشی نشوید، اما آنچه مسلما توجه‌تان را جلب می‌کند، جو بسیار متراکم سیاره است. هوای زهره به قدری فشرده است که اگر بخواهید دستتان را حرکت دهید مقاومت زیادی احساس می‌کنید. این حالت مانند بودن در آب است.»

فشار جو زهره

فشاری که در زمین در ارتفاع صفر (در سطح دریا) به بدن ما وارد می‌شود 1 «بار» است (بار، واحد فشار و معادل با صد هزار پاسکال است. فشار جو زمین در سطح دریا 1 بار است). فشار سطحی در زهره 92 بار است! برای این ‌که در زمین چنین فشاری داشته باشیم باید بیش از 914 متر در عمق اقیانوس فرو برویم. از قضا شبیه‌ترین جو منظومه شمسی به جو زمین در ارتفاع 50 تا 60 کیلومتری سطح زهره وجود دارد. اکسیژن و هیدروژن، بالاتر از گازهای سنگین تری که نزدیکی‌های سطح سیاره را پوشانده‌اند صعود می‌کنند و در آنجا فشاری مشابه فشار جوی سیاره خودمان ایجاد می‌کنند.

روزهای طولانی‌تر از سال

225 روز زمینی طول می‌کشد تا زهره یک بار به دور خورشید بگردد؛ یعنی یک سال زهره معادل 225 روز زمینی است. این در حالی است که مدت چرخش زهره به دور محور خودش (یعنی یک روز سیاره زهره) 243 روز زمینی طول می‌کشد. از طرف دیگر در زهره؛ خورشید از مغرب طلوع و در مشرق غروب می‌کند!

آسمان قرمز

ما از زمین آسمان را آبی رنگ می‌بینیم، اما آسمان در سیاره زهره به علت پراکندگی نور خورشید در برخورد با مولکول‌های فراوان دی‌اکسیدکربن جو، همیشه نارنجی مایل به قرمز دیده می‌شود. اگر در سیاره زهره باشید دیگر خورشید را به صورت نقطه‌ای درخشان در آسمان با نور خیره‌کننده نخواهید دید. در آنجا و در پشت ابرهای متراکم، خورشید به صورت ناحیه‌ای پراکنده با ته رنگ زرد و محو دیده می‌شود. آسمان شب زهره هم شباهتی به آنچه در زمین می‌بینیم نخواهد داشت؛ آسمانی با پس زمینه تیره و بی‌ستاره.

طوفان‌های سهمگین

در ارتفاعات بالای جو زهره تندبادهایی با سرعت 400 کیلومتر بر ساعت، سریع‌تر از توفان‌ها و گردبادهای زمینی می‌وزد، اما باد در نزدیکی سطح سیاره که جو بیشترین غلظت را دارد، سرعتی تنها در حدود 3 کیلومتر بر ساعت خواهد داشت. با این ‌که در جو زهره آذرخش‌هایی عظیم رخ می‌دهد، اما نور شدید آن رعد و برق‌ها به سطح زهره نمی‌رسد. به علاوه، گرمای گدازنده از بارش هر گونه بارانی به سطح زهره پیشگیری می‌کند.

آتشفشان‌های عظیم

ممکن است آتشفشان‌های فعال زهره خطرات محیطی زیادی ایجاد کنند. برخلاف زمین، احتمالا در سیاره زهره، زمین لرزه (یا زهره لرزه!) رخ نمی‌دهد، زیرا زهره صفحات تکتونیکی فعال مانند زمین ندارد. در مقابل آنچه ممکن است رخ دهد این است که گرمایی که در طول میلیون‌ها سال ایجاد می‌شود، با سازوکاری ناگهانی مانند فعالیت‌های آتشفشانی بزرگ مقیاس آزاد می‌شود و شکل سطحی سیاره را دگرگون می‌کند.

زهره از زمین خیلی دور است!

اگر در زهره بودید و خواستید به دوستانتان که در زمین هستند از این که چگونه گدازه‌های روان خانه‌تان را ویران کرده شکایتی کنید، انتظار پاسخ فوری نداشته باشید. حتی در حالتی که زمین و زهره در کمترین فاصله از هم باشند پیغام شما چند دقیقه در راه خواهد بود تا به زمین برسد. زمانی هم که زهره در سوی دیگر خورشید و زمین در یک سمت آن است، چیزی حدود 15 دقیقه طول می‌کشد تا پیغام‌تان به زمین برسد.

حامد الطافی مهربانی‌‌ /‌‌ جام‌جم