مساجد قزوین؛ ترکیب زیبای نور و ظرافت

شهر قزوین به یادگار روزگارانی که به مدت نیم قرن پایتخت حکومت صفویه بود دربردارنده مجموعه ای از مساجد کهن است که هر کدام با ویژگی های منحصر به خود و کم نظیر گذشته از بعد ارزشمند معنوی در تاریخ هنر و معماری اسلامی نیز جایگاه ارزشمندی را به خود اختصاص داده اند.

در این بین گرچه غالب مساجد قزوین در عصر صفویه شکوه و جلال خاصی از نظر برخورداری از معماری زیبا و منحصر به فرد می یابند با این حال تعدادی از این بناهای تاریخی و مذهبی نیز در اعصار پیش از صفویه ساخته شده اند که از نظر قدمت دارای ارزش دوچندانی هستند. در ادامه چند مورد از شاخص ترین این بناها معرفی می شود.

مسجد النبی(ص)

مسجد النبی(ص) با مساحتی قریب به ۱۴۰۰۰ متر مربع، بزرگ ترین مسجد قزوین و مجموعه کاملی از معماری ادوار مختلف تاریخی است. سبک معماری این مسجد دربردارنده دوره های تاریخی صفویه، زندیه و قاجاریه است. این بنای ارزشمند تاریخی دقیقا مطابق با الگوی شهرسازی اسلامی ساخته شده به این ترتیب که درست در مرکز بافت قدیمی شهر و در مجاورت بازار و امامزاده های شهر قزوین قرار دارد.

این بنای تاریخی و مذهبی دارای سه ورودی شمالی، غربی و شرقی است که هر یک به تناسب اهمیت، واجد سردر و ورودی اصلی بنا که در ضلع شمالی استقرار یافته دارای سردر باشکوهی است که پیش خان منتهی به خیابان امام را پس از گذشت از هشتی به صحن مسجد مرتبط می سازد.

گنبد مسجد دو پوسته و صحن آن نیز چهار ایوانی است. این چهار ایوان مسجد با دو گوشواره در هر طرف به رواق های هشتگانه آن پیوسته و هر کدام با تزیینات کاشی مینایی و کتیبه های نفیس با خط ثلث، جلوه ای خاص به مسجد بخشیده اند.

هر یک از رواق های شمالی و جنوبی دارای چهار طاق نما و رواق های شرقی و غربی دارای ۹ طاق نما هستند که هر شبستان با ۲۸ طاق کوچک با وسعت هر کدام ۱۶ متر مربع است و به فاصله شش متر از همدیگر، روی ۱۸ ستون استوار شده اند و هر یک از طاق نماها دارای ارسی سه چشمه مشرف به حیاط وسیع مسجد است. مسجد النبی که به مسجد سلطانی نیز شهرت دارد در خیابان امام خمینی(ره) قزوین واقع است.

مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق بی شک بی نظیرترین مسجد قزوین و یکی از زیباترین و منحصربه فردترین مساجد در سراسر جهان اسلام است. اصل بنای این مسجد مربوط به قرون پیش از اسلام و عصرساسانیان است. روزگاری که به جای بنای اولیه مسجد آتشکده ای برای درباریان ساسانی در این محل بنا بوده (در حال حاضر آتشکده دربخش ایوان جنوبی قرار دارد) و تا قرن اول اسلامی نیز کماکان پابرجای بوده است اما با فتح ایران و مسلمان شدن ساکنین قزوین، آتشکده اهالی سابقا غیرمسلمان، جای خود را به مسجد جامع مسلمانان می دهد.

این بنا به فرمان هارون الرشید وبه سال ۱۹۲ هجری ساخته شده است. در یورش مغولان به قزوین از آنجاکه مهم ترین مسجد شهر بوده، بخشی از آن تخریب گشته ولی در دوره های بعدی ترمیم می شود.

گویا بنای اولیه این مسجد به جز قدمت به لحاظ معماری ارزش در خوری نداشته است تا اینکه معماری خارق العاده و بی نظیر این مسجد توسط حاکم سلجوقی شهر قزوین امیر خمار تاش ابن عبداله عمادی، وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی به سال ۵۰۰ هجری قمری صورت می گیرد همچنین ایوان‌ها در دوره صفوی بازسازی شده اما ایوان شرقی در دوره قاجار مرمت گردیده است. این مسجد در خیابان سپه قزوین قرار دارد.

مسجد صالحیه

مسجد صالحیه مجموعه کاملی از مساجد سنتی ایران است که متناسب با شهرسازی اصولی اسلام ساخته شده است به این ترتیب که در کنار آن مدرسه طبقاتی صالحیه و بازار کوچکی قرار داشته است که از آن بازار امروز تنها بقایایی برجای مانده است ولی اصل مسجد و مدرسه صالحیه کماکان پابرجاست.

مسجد و مدرسه صالحیه قزوین به استناد کتیبه ای که بر سردر آن بوده، در سال ۱۲۴۸ هجری قمری توسط حاج محمدصالح برغانی قزوینی از علمای پارسا و پرهیزکار قزوینی ساخته شده است. این بنا با وسعتی حدود ۴۶۷۰ متر مربع یکی از بزرگترین مدارس علمیه ایران و از عظیم‌ترین مدارس فلسفی شیعه در قرن سیزدهم هجری به شمار می رفته است.

مسجد و مدرسه صالحیه در جانب غربی بازار قزوین و در محله دیمج در غرب خیابان مولوی واقع شده است که از محدوده‌های بسیار ارزشمند بافت تاریخی شهر قزوین به شمار می رود. مسجد در شمال مدرسه قرار گرفته و ورودی آن از خیابان مولوی است. مدرسه دارای میانسرا بزرگی است که فضاها در اطراف آن آرایش پیدا کرده اند.

نکته ای که در رابطه با این مسجد وجود دارد این است که مجموعه مسجد و مدرسه صالحیه محل تعلیم شخصیت های برجسته ای چون ملاصدرای شیرازی، نجم الدین دبیران، سید جمال الدین اسدآبادی، شیخ هاشم شیخ مجتبی قزوینی، علامه رفیعی، میرزای شیرازی، سید اشرف الدین حسینی (نسیم شمال) و سایر بزرگان علوم اسلامی بوده است. این مسجد در خیابان مولوی شهر قزوین قراردارد.

مسجد پنجعلی

مسجد پنجعلی قزوین، درجانب غربی خیابان پیغمبریه و دولتخانه صفوی و در نبش شمالی کوچه‌ اردکانی است که به حمام حاج کریم منتهی می شود. این مسجد کتیبه ‌ای ندارد تا بانی آن مشخص شود اما معروف است که آن را شاه طهماسب صفوی ساخته و در حکم مسجد حرمسرای شاهی بوده‌است.

برخی از منابع از راهی مخفی سخن گفته اند که از عمارت حرمخانه به مسجد پنجعلی می رسیده است. بر همین اساس شخص شاه یا برخی از زنان پادشاه برای ادای فرایض از این مسجد استفاده می کردند.

در رابطه با وجه تسمیه این مسجد گفته شده است در جبهه محراب مسجد و در وسط آن قطعه سنگی از مرمر صیقلی کار گذارده شده و پنجه بزرگی را نشان می‌دهد که به شکل پنج انگشت در سنگ فرو رفته است.

اما خود پنجه بسیار بزرگ و غیر طبیعی بوده و به نظر می‌رسد که مصنوعی و ساختگی باشد. این را پنجه علی می‌گویند و پنجه علی می‌دانند. بقعه پنجه علی و دروازه نزدیک آن پیش از صفویه وجود داشته و ذکر آن در تواریخ قرن نهم آمده‌ است.

مسجد سنجیده

یکی از مساجد کهن شهر است که در محله درب ری به جای آتشکده ای در همان محل بنا شده و تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست. ولی با قراین موجود باید آن را از آثار دوره سلجوقی دانست. با این که مدرسه پیوسته به مسجد کاملا“ از بین رفته و بخش زیادی از کتیبه های داخل آن فرو ریخته، هنوز از استحکام و شکوه خاصی نشان دارد. مزار موجود در کهن ترین بنای مسجد که در سردابی قرار گرفته ناشناخته مانده و انتساب آن به حسن صباح پذیرفته نیست.

نوع معماری این بنا به نسبت سایر مساجد قزوین ساده است اما در عین سادگی دارای ظرافت و ارزش های هنری خارق العاده ای است چرا که تزئینات به کار گرفته شده در ساختمان مسجد در میان تمامی مساجد استان قزوین بی نظیر است و تنها در این مسجد وجود دارد.

مسجد حیدریه

مسجد حیدریه به مسجد جامع صغیرهم شهرت دارد. نظیر مسجد جامع اساس و بنیان این بنا به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد، زمانی که این مکان یک آتشکده زرتشتی بود ولی بعدهای با ظهور اسلام تبدیل به مسجد می شود.

در خصوص تاریخ ساخت و بنانی مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست اما برخی قدمت بنای نخستین مسجد را به تقریبا قرن دهم هجری قمری می دانند متاسفانه بانی بنا هم مشخص نیست احتمالا همان مسجدی است که رافعی آن را بنام جامع اصحاب ابوحنیفه خوانده است.

این مسجد یکی از نمونه های کامل مساجد چهار طاقی است که با کمی تغییر به شکل کنونی درآمده، محراب و تزئینات آن از نظر طرح در نوع خود جز بهترین و نفیس ترین نمونه های هنر گچبری ایران بشمار می رود. همچنین هماهنگی طرح پیچیده گچبری و سادگی طرح آجر کاری بی نظیر است.

کتیبه های کوفی این مسجد که بشکل کوفی گلدار و کوفی پیچیده گچبری شده اند به کتیبه های مقصوره مسجد جامع قزوین شباهت دارند. مقصوره مسجد حیدریه تنها بازمانده شکوه این مسجد بوده که در دوره های بعد تخریب گردیده و قسمت های دیگر بدان ملحق شده گنبد رفیع مقصوره فرو ریخته و برای حفاظت ظرایف تزئینات آن سقفی شیروانی بر آن بنا نموده اند.

مسجد و مدرسه پیغمبریه

در قسمت شمالی بقعه پیغمبریه، مسجد و مدرسه کوچکی قرار دارد که بر اساس کتیبه موجود توسط سارو تقی وزیر شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۴هجری بنا شده است.

۱۱ حجره که ۶ باب آن دارای ایوانچه است در سه ضلع مدرسه واقع شده و با پلکانی از سمت غربی به خیابان راه می یابند. مدرس این مدرسه در جوار مسجد) در ضلع جنوبی(بنا شده است. فضای مدرس به شکل مستطیل و فضای مسجد به صورت مربعی در ابعاد حدود ۷ متر است که حکم گنبد خانه نیز دارد و با یکدیگر مجموعه یکپارچه ای را ایجاد کرده اند. کتیبه سنگی دیگری نیز حکایت از آن دارد که شخص به نام ملاوردی بیک در سال ۱۱۵۰هجری به تعمیر این مجموعه همت گماشته است.

گویا بنای مسجد پیغمبریه از صحن و حرم پیغمبریه قدیمی تر است در هر حال این بنا از حیث نوع معماری و نقشه ای که متناسب با جذب نور خورشید در سراسر آن طراحی شده دارای اهمیت دوچندانی است.

شهر قزوین در کنار مساجد فوق از مساجد شاخص دیگری نیز برخوردار است که هر کدام از آن ها می توانند در کنار سایر آثار تاریخی ارزشمندی که در این شهر و استان نهفته است تجربه جذابی برای سفرهای سیاحتی و زیارتی هموطنانی باشد که در ایام سال به ویژه تعطیلات نوروز به استان قزوین سفر می کنند. (مهر)