جنگ در جبهه خودی: بدن علیه بدن

درواقع در بیماری‌های خودایمن، سیستم ایمنی بدن به نحوی مسیر طبیعی خود را گم می‌کند و آموزشی که در دوران جنینی و اوایل نوزادی دیده تا بر ضد خود بدن وارد عمل نشود، به یاد نمی‌آورد و اجرا نمی‌کند به همین دلیل شرایط بخصوص با فعال بودن ژن‌ها، برای بروز بیماری‌های خود ایمنی (اتوایمیون) فراهم می‌شود. در واقع بیماری‌های خودایمنی ناشی از ضعف سیستم ایمنی نیست و ربطی به این موضوع ندارد.

دکتر علیرضا سالک‌مقدم، ایمونولوژیست بالینی در گفت‌وگو با جام‌‌جم توضیح می‌دهد: به‌طور طبیعی در بدن همه انسان‌ها واکنش به خود در حد مختصر وجود دارد؛ یعنی در بدن افراد کاملا سالم هم ممکن است مثلا بر ضد نسج تیروئیدشان موادی ساخته شود، ولی در حد مختصر که نمی‌تواند به تیروئید صدمه بزند. گاهی هم این اتفاق در مورد پوست، بافت خون یا مفاصل و... می‌افتد، اما چه زمانی این واکنش‌ها دردسرساز می‌شود؟ این ایمونولوژیست بالینی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: گاهی بدن بر ضد ساختار خود موادی را می‌سازد یا واکنشی نشان می‌دهد که به طور معمول نباید اتفاق بیفتد. در برخی افراد این واکنش‌ها می‌توانند سلولی باشند، یعنی برخی سلول‌های ایمنی این واکنش ایمنی را بر ضد اعضا و به ساختار و نسج خودی نشان می‌دهند یا مواد مترشحه از برخی سلول‌های ایمنی مسبب آن هستند، بیش از اندازه شدید است و بر ساختار هدف آسیب می‌رساند. در این شرایط فرد دچار بیماری اتوایمیون یا بیماری خودایمنی می‌شود. به گفته این استاد دانشگاه، خودایمنی ممکن است در همه افراد به مقدار اندک وجود داشته باشد ولی اگر زیاد شود، عوارض و علائمی ایجاد می‌کند که باعث بروز بیماری می‌شود که به آنها بیماری‌های خودایمنی می‌گویند؛ این واکنش می‌تواند بر ضد مفاصل باشد و باعث بروز برخی از انواع روماتیسم شود، بر ضد تیروئید باشد و برخی از انواع پرکاری یا کم‌کاری تیروئید را در پی داشته باشد یا بر ضد پوست باشد و بیماری‌های تاول‌دار پوستی را به دنبال داشته باشد و حتی برضد کلیه، دستگاه گوارش، تنفس، تناسلی و... هم بروز کند.

بیماری‌های خودایمنی دلایل متعددی دارد

این بیماری‌ها به‌دلایل مختلفی بروز می‌کند و مکانیسم‌های مختلفی باعث ابتلا به آن می‌شود. دکتر سالک‌مقدم با بیان این مطلب تاکید می‌کند: سیستم ایمنی ما ساختمان بدن خود ما را خوب می‌شناسد و آن را از بیگانه تشخیص می‌دهد. به همین دلیل این سیستم ممکن است به ساختار یا بافتی واکنش نشان دهد، ولی این واکنش شدید نیست به‌طوری که تعداد بیماران مبتلا به بیماری‌های خودایمنی در جوامع بسیار کم است. او می‌افزاید: اگر کار به مرحله بیماری برسد، ژن‌ها در آن نقش دارند و برخی ژن‌ها شرایط و استعداد را برای بروز واکنش خودایمنی بیمارگونه فراهم می‌کنند. پس بسیاری از انواع این بیماری با بعضی ژن‌های بدن ارتباط معنادار دارند. علاوه بر این، گاهی کسانی که تحت‌تاثیر عفونت‌ها قرار می‌گیرند، بخصوص اگر عفونتشان ویروسی باشد، در معرض ابتلا به بیماری‌های خودایمنی قرار می‌گیرند. گاهی هم ابتلا به این بیماری‌ها خود به خودی است و علتش مشخص نیست. در مواردی هم برخی تروماها، ضربه‌ها و آسیب‌هایی که به بدن می‌رسد، می‌تواند فرد را مستعد ابتلا به گونه‌ای از بیماری‌های خودایمنی کند. به گفته دکتر سالک‌مقدم، زمینه ژنتیکی برای ابتلا نیاز است ولی عوامل محیطی هم در این زمینه تاثیر دارند.

خانم‌ها بیشتر مبتلا می‌شوند

دکتر سالک‌مقدم با اشاره به این‌که برحسب نوع بیماری خودایمن، ممکن است افراد در سنین و جنسیت‌های مختلف به آن دچار شوند، می‌گوید: مثلا بیماری‌های خودایمنی در خانم‌ها بیشتر دیده می‌شود تا آقایان بنابراین می‌توان گفت هورمون‌ها هم در دچار شدن به این بیماری‌ها نقش دارند. مثلا نسبت مبتلایان زن به مرد بیماری معروفی به نام لوپوس سیستمیک که می‌تواند پوست، مفاصل، حتی کلیه و بسیاری از قسمت‌های دیگر بدن را تحت‌تاثیر قرار دهد، 9 به یک است؛ یعنی در خانم‌ها 9 برابر آقایان دیده می‌شود. علاوه بر این، بیماری آرتریت روماتوئید (نوعی از بیماری روماتیسم) هم همین‌گونه است و در خانم‌ها سه برابر مردان بروز می‌کند. او می‌افزاید: البته مبتلایان به برخی بیماری‌های خودایمن مثل آنکیلوزاسپوندیلیت که ستون مهره را درگیر می‌کند، بیشتر آقایان هستند.

این ایمونولوژیست تاکید می‌کند: مساله سن هم در این مورد مطرح است؛ مثلا درست است که دیابت یک بیماری متابولیک است، اما بیماری خودایمنی هم محسوب می‌شود. نوع یک این بیماری هم معمولا در سنین کودکی بیشتر دیده می‌شود. برخی انواع روماتیسم هم مخصوص جوانان است و در این گروه سنی بیشتر بروز می‌کند، اما برخی بیماری‌های اتوایمیون ممکن است در سنین بالا به وجود آید؛ مثلا برخی بیماری‌های خودایمنی پوست مانند «پمفی‌گویید» که البته این بیماری‌ها نادر هستند.

چطور به بیماری خودایمنی پی می‌برند؟

دکتر سالک‌مقدم در پاسخ به این پرسش می‌گوید: درست است که چکاپ‌های دوره‌ای برای افراد باید انجام شود ولی بیماری‌های خودایمن تا قبل از شروع تظاهرات بیماری، معمولا در چکاپ‌ها خود را نشان نمی‌دهند، اما وقتی فرد علائم داشته باشد، مثلا نشانه‌هایی در پوست صورت یا بدنش باشد، مفاصلش دچار درد و ورم باشد یا اختلال در ادرار، مشکلاتی در تیروئید و.. ایجاد شود، به پزشک مراجعه می‌کند و پزشک با توجه به شرح‌حالی که می‌گیرد، آزمایش‌های تخصصی درخواست می‌کند که نتایج آنها به علاوه علائم بیمار، به او در تشخیص بیماری خودایمنی کمک می‌کند. به هر حال خود بیمار نمی‌تواند به نوع بیماری‌اش پی ببرد.

پیشگیری ممکن نیست

دکتر سالک‌مقدم می‌گوید: نمی‌توان از ابتلا به بیماری‌های خودایمنی پیشگیری کرد مگر این‌که در خانواده فرد، شخص دچار بیماری خودایمنی وجود داشته باشد، این فرد به پزشک مراجعه کند و از نظر ابتلا به آن بیماری بررسی و مشخص شود مثلا زمینه و استعداد ابتلا در او هم وجود دارد یا نه، اما به‌طور روتین، مخصوصا اگر کسی در اقوام و خانواده به نوعی از بیماری خودایمنی مبتلا نباشد، بررسی‌ای انجام نمی‌شود که بتوان پیشگیری کرد. او می‌افزاید: حتی اگر مادر بارداری به بیماری خودایمنی مبتلا باشد، ممکن است جنینش به این بیماری مبتلا باشد و ممکن است نباشد و به بارداری هم به این دلیل پایان نمی‌دهند مگر این‌که بیماری خیلی شدید و به درمان‌های خطرناک برای جنین نیاز باشد. در این صورت امکان دارد به علت خودبیماری یا درمان آن، جنین آسیب ببیند. این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: کسانی که می‌خواهند دچار این نوع بیماری‌ها نشوند، با این‌که نمی‌توان نقش ژن‌ها را نادیده گرفت، باید مراقب باشند کمتر به عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی مبتلا شوند چون همان‌طور که گفتم زمینه بروز این بیماری‌ها را فراهم می‌کند یا از آسیب رساندن بیش از اندازه به بافت مخاطی خودداری کنند؛ مثلا سیگار، آلودگی هوا و... می‌توانند در ابتلا به این بیماری‌ها نقش داشته باشد. در کسانی هم که بیش از اندازه از یک عضو خود استفاده می‌کنند، مثلا بیش از حد از مفاصل استفاده می‌کنند، امکان دارد زمینه بروز تظاهرات ژنتیکی فراهم شود. علاوه بر اینها، در معرض آفتاب قرار گرفتن به ‌مدت طولانی هم احتمال ابتلا به برخی بیماری‌های خودایمنی پوست را افزایش می‌دهد بنابراین می‌توان گفت یکسری عوامل شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی نقش محیطی در بروز بیماری‌های خودایمن دارند، اما نقش اصلی را ژن‌ها دارند که در برخی فعال هستند و در برخی فعال نیستند، بنابراین ممکن است در شرایط یکسان دو آدم زمینه ابتلا به بیماری‌های خودایمنی را داشته باشند ولی آن‌ که بیمار شده، ژن‌هایش فعال شود و بیماری اتوایمیون در او تظاهر پیدا کند.

زهرا سادات صفوی سهی ‌/‌جام‌جم