تامین نیازهای غذایی با مراقبت از زمین

سیاست‌های کشاورزی، نیازمند بازنگری

امسال تغذیه جهانی، مراقبت از زمین به‌عنوان شعار روز جهانی غذا انتخاب شده است. منظور از تغذیه جهانی توجه به رویکرد دسترسی به غذا برای همه است و مراقبت از زمین نیز بیانگر اهمیت حفظ محیط زیست است.

دکتر رسول کدخدایی، رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: تغذیه جهانی، مراقبت از زمین شعاری است که امسال از سوی فائو به‌عنوان شعار روز جهانی غذا مطرح شده است. مفهوم این شعار این است که تغذیه جهانی با مراقبت از زمین امکان‌پذیر است. این شعار در بردارنده نکات مهم و اساسی و در عین حال منطقی است. میزان زمین‌های قابل کشت و زرع و همچنین مقدار آبی که برای کشاورزی در اختیار داریم محدود و غیرقابل توسعه است. بنابراین اگر بدرستی از زمینی که در اختیار داریم و منابع آب محدودی که در دسترس داریم استفاده نشود، غذای کافی مورد نیاز برای جمعیت رو به رشد جهان و در نگاه کوچک‌تر جمعیت رو به رشد کشور و رسیدن به اهداف مورد نظر در برنامه‌ای که به‌عنوان یک محور اصلی برای رشد جمعیت در نظر گرفته شده تامین نخواهد شد. براساس برنامه‌های درنظر گرفته شده قرار است جمعیت کنونی کشور از 77 میلیون نفر بیشتر شود و اگر درخصوص مراقبت از زمین و منابع آب و استفاده صحیح از این منابع برنامه‌ریزی درستی از سوی مسئولان انجام نشود در تامین امنیت غذایی با چالش‌های اساسی مواجه خواهیم شد.

وی با اشاره به اهداف هزاره می‌گوید: نکته مهم این است که در اهداف مطرح شده به‌عنوان اهداف هزاره که نقطه هدف‌گذاری آن سال آینده است باید جمعیت گرسنگان جهان- که بر اساس آمار رسمی اعلام شده از سوی فائو حدود 870 میلیون نفر برآورد شده است- در سال 2015 (یعنی تا سال آینده) تا 50 درصد کاهش پیدا کند. بسیاری از کشورها به این هدف رسیده اند و بسیاری از کشورها هم بشدت عقب هستند. مشکل این کشورها ناشی از این است که نتوانسته‌اند به شکل صحیح از آب و زمین استفاده کنند.

به گفته کدخدایی، متاسفانه ما در کشور برنامه‌های نامناسبی را در حوزه کشاورزی به اجرا در آورده‌ایم. استفاده بی‌رویه و برداشت بدون برنامه از آب‌های زیرزمینی موجب شده سطح آب‌های زیرزمینی بشدت کاهش پیدا کند. ما در 30 سال گذشته بیش از 50 درصد ذخایر آب‌های زیرزمینی را برداشت کرده‌ایم که این مشکل کاملا ملموس است. هر سال تابستان در بسیاری از شهرها درباره مصرف آب هشدار داده می‌شود و بعضی شهرها به علت کمبود آب در وضع قرمز قرار می‌گیرند. این مشکل در بخش کشاورزی بمراتب بیشتر است. مصرف بی‌رویه آب و برداشت بی‌رویه از ذخایر آب زیرزمینی از یک سو موجب کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی و از سوی دیگر موجب افزایش شوری خاک شده است. در نتیجه درجه حاصلخیزی زمین‌های زراعی و قابل کشت کاهش پیدا کرده است. با توجه به این که الگوی کشت مناسبی در بخش کشاورزی رعایت نشده، حاصلخیزی زمین‌های زراعی کاهش پیدا کرده است. خشکسالی و کمبود بارندگی نیز در سال‌های اخیر مزید بر علت شده است. این مشکلات به این معنی است که سیاست‌های بخش کشاورزی به بازنگری نیاز دارد.

امنیت غذایی در خطر است

رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی با اشاره به اهمیت نقش مردم و فرهنگ عمومی در تامین امنیت غذایی می‌افزاید: متاسفانه باوجود آموزه‌های دینی در قرآن، سنت ائمه و سیره حضرت رسول اکرم(ص) که ما را از اسراف بر حذر می‌دارد، ما هنوز در زمینه موادغذایی شاهد اسراف هستیم و فرهنگ درست مصرف کردن موادغذایی در کشور ما نهادینه نشده است.

خانواده‌ها همچنان مطابق فرهنگ گذشته بیش از نیازشان موادغذایی می‌خرند. اگر امروز به نیم کیلو سیب‌زمینی نیاز داشته باشید معمولا چهار تا پنج کیلو سیب زمینی می‌خرید. انبار کردن موادغذایی موجب می‌شود بخشی از موادغذایی از بین برود و این فرهنگ نادرستی است که در بخش مصرف وجود دارد. علاوه بر این در زمینه عادات غذایی نیز در کشور ما مشکلاتی وجود دارد که امنیت غذایی را با خطر جدی مواجه می‌سازد. فست‌فودها بشدت در برنامه غذایی ایرانی‌ها مورد توجه قرار گرفته است. کمبود میوه و سبزیجات در برنامه غذایی بشدت محرز است. مصرف نمک و روغن در برنامه غذایی ما افزایش یافته است. مصرف سرانه روغن در برنامه غذایی ما ایرانی‌ها بالغ بر 20 کیلوگرم در سال است که این رقم تکان‌دهنده‌ای است و نتیجه آن به شکل چاقی و اضافه وزن نمود پیدا می‌کند.

بیش از 40 درصد ​ جمعیت کشور ما از چاقی و اضافه وزن رنج می‌برند. این مشکل نه تنها روی بهره‌وری کار در بخش نیروی انسانی اثرگذار است بلکه می‌تواند به بروز بیماری‌های متعدد​ در بین این گروه از افراد منجر شود.

دکتر کدخدایی ضمن اشاره به عادت‌های نادرست غذایی در کشور می‌گوید: مصرف قند و شکر در کشور ما بسیار بالاست. سرانه مصرف شکر در کشور بالغ بر 30 کیلوگرم اعلام شده است. قند و شکر به صورت مستقیم و غیرمستقیم از طریق نوشیدنی‌ها و آبمیوه‌های بازسازی شده، کمپوت و مربا در برنامه غذایی ما وجود دارد. مصرف نمک در ایران دو برابر استاندارد جهانی است. اینها نتیجه عادات غذایی غلطی است که در برنامه غذایی ما ایرانی‌ها وجود دارد. تا پیش از مطرح شدن موضوع استفاده از پالم در لبنیات، مصرف سرانه شیر در کشور 90 کیلوگرم برآورد شده بود که پس از این ماجرا به حدود 70 کیلوگرم و حتی شاید کمتر از این مقدار رسیده است. این در حالی است که مصرف سرانه شیر و فرآورده‌های لبنی در سطح دنیا حدود 300 کیلوگرم است.

مصرف سرانه نان در ایران بیش از 160 کیلوگرم است در صورتی که در کشورهای اروپایی مصرف سرانه نان حدود 50 تا 70 کیلوگرم است. در سیاست‌های بخش بهداشت و درمان که از طرف رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده ​ در یکی از بندهای ذیل این سیاست‌ها به اصلاح سبک تغذیه اشاره شده است. سبک غذایی غلط ایرانی‌ها می‌تواند به نا امنی غذایی منجر شود. بخشی از عادات غذایی غلط ناشی از زندگی ماشینی و صنعتی است. مادرها امروز حوصله ندارند به سبک قدیم غذا طبخ کنند. البته بخشی از آن نیز نتیجه وضع معاش و درآمد افراد است. افزایش قیمت‌ها موجب شده است بسیاری از مواد غذایی ضروری از برنامه غذایی افراد حذف شود.

خلاصه این که علاج تامین امنیت غذایی و مسیر درست تامین نیاز غذایی افراد، حفظ زمین و مراقبت از این نعمت خدادادی است. یکی از بخش‌های مورد نظر در تامین امنیت غذایی این است که از زمین و آب به درستی استفاده شود. مراقبت به معنی استفاده نکردن نیست بلکه به معنی درست استفاده کردن است که ​ مستلزم برنامه‌ریزی است.

امنیت غذایی ضروری است

امنیت غذایی همواره به عنوان یک موضوع استراتژیک مطرح بوده است. در سند چشم‌انداز که در افق 1404 مطرح شده، ایران کشوری است برخوردار از امنیت غذایی. یکی از سیاست‌های کلی در برنامه‌های چهارم و پنجم​ توسعه تامین امنیت غذایی با تکیه بر تولید از منابع داخلی و تکیه بر خودکفایی است. متاسفانه در این قسمت از برنامه عقب هستیم. مقدار قابل ملاحظه‌ای از خارج از کشور تامین می‌شود. بیش از 90 درصد روغن مصرفی از طریق واردات تامین می‌شود. این برای کشوری که قرار است در سند چشم‌انداز از امنیت غذایی برخوردار باشد یک هشدار است. 50 درصد قند و شکر مصرفی کشور از طریق واردات تامین می‌شود. مقدار قابل ملاحظه​ای از درآمدهای نفتی و در آمد حاصل از صادرات غیرنفتی صرف خرید موادغذایی می‌شود. البته این ایراد نیست که کشوری موادغذایی وارد کند اما حد و اندازه دارد. هر کشوری از مزیت‌هایی برخوردار است و این مزیت‌ها نسبی است. قرار نیست مانند 100 سال پیش هر کشوری نیازهای معیشتی خودش را تامین کند. این داد و ستدها در همه دنیا وجود دارد. کشوری که بخش اعظم مواد غذایی که استفاده می‌کند را از طریق واردات تامین کند جایگاه خوبی ندارد و این به معنی ناامنی غذایی است. از طرف دیگر ضایعات محصولات کشاورزی بیداد می‌کند و می‌تواند به از بین رفتن امنیت غذایی منجر شود. اگر همین ضایعات به 50 درصد کاهش پیدا کند می‌تواند تامین‌کننده غذای​ یک میلیارد نفر باشد. یعنی تا 2050 که جمعیت دنیا به بیش از 9 میلیارد نفر می‌رسد و باید به فکر غذا برای این افراد باشیم، می‌توانیم با صرفه جویی در ضایعات کشاورزی این نیاز را برطرف کنیم. کاهش ضایعات یعنی مراقبت درست از زمین. شما بابت تولید یک کیلوگرم از محصولات غذایی مانند گندم، سیب زمینی و حبوبات آب مصرف می‌کنید، از کود شیمیایی استفاده می‌کنید. در حقیقت نفت را در صنایع پتروشیمی به کود تبدیل می‌کنیم. باید از سموم و مواد شیمیایی دفع آفات که از فرآورده‌های شیمیایی است استفاده کنیم تا از این محصول مراقبت کنیم. کشاورز وقت و سرمایه می‌گذارد و ناگهان در بخش میوه و سبزی و تره بار در مزرعه، مسیر حمل و نقل و بعد از عرضه به بازار و مصرف در خانه 50 درصد محصولات به ضایعات تبدیل می‌شود. بنابراین کاهش ضایعات کشاورزی می‌تواند راهکاری مناسب برای مراقبت از زمین باشد. درست استفاده کردن از زمین و منابع آب‌های زیر زمینی و عملکرد مناسب و صحیح صنایع پایین‌دستی یعنی صنایع تبدیل مواد غذایی یا صنایع غذایی می‌تواند به کاهش ضایعات کشاورزی منتهی شود.

اگر سیستم حمل و نقل، سردخانه و انبار بدرستی اداره و مدیریت شود مراقبت از زمین به شکل عملی انجام می‌شود. در غیر این صورت اگر با همین روند پیش رویم و الگوی تغذیه اصلاح نشود، صنایع فرآوری محصولات کشاورزی توسعه پیدا نکند و از روش‌های جدید استفاده نشود، زیر ساخت‌های حمل و نقل اصلاح نشود، صنایع بسته بندی و نگهداری و سردخانه‌ها اصلاح نشود، فرهنگمان اصلاح نشود یا سیاست‌های بخش کشاورزی اصلاح نشود به امنیت غذایی نخواهیم رسید و نه فقط ​ شعار امسال بلکه هر شعار دیگری هم که برای این روز انتخاب شود، محقق نخواهد شد.

فرانک فراهانی‌جم ‌‌/‌‌ گروه دانش