مستندهایی که بیننده را میخکوب می‌کند

به بهانه نمایش این آثار از شبکه‌ مستند و آثار مطرح دیگر از شبکه‌های مختلف تلویزیونی نگاهی داریم به سیر تولید آثار مستند در دنیا و برترین‌های این حوزه.

تاریخی به‌اندازه تصاویر متحرک

واژه انگلیسی Documentary به معنی مستند اولین بار در نقدی که بر فیلم رابرت فلاهرتی به اسم موآنا (۱۹۲۶) در هشتم فوریه ۱۹۲۶ در روزنامه نیویورک سان منتشر شده بود از سوی جان گریرسون، مستند‌ساز اسکاتلندی به کار رفت. گریرسون بعدها این واژه را معادل برخورد خلاقه با واقعیت گرفت و سرانجام سال 1948‌، اتحادیه جهانی سینمای مستند این واژه را تصویب و آن را چنین تعریف کرد؛ ضبط سینمایی هر جنبه‌ای از واقعیت که با فیلمبرداری واقعی و بدون دستکاری یا با بازسازی وفادارانه و معقول رویدادها روی فیلم به هدف گسترش‌بخشیدن به دانش و درک مردم و ارائه مسائل و راه‌حل‌های آنان به عینی‌ترین و واقعی‌ترین صورت ممکن انجام شده باشد. بنابر تعریف، اولین تصاویر متحرک را مستند نامیده‌اند. در این‌گونه فیلم‌ها یک منظره خاص مانند ورود قطار به ایستگاه، یک کشتی در حال حرکت یا گروهی از مردم که از کار باز می‌گشتند نمایش داده می‌شد. فیلم‌های اولیه (پیش از سال ۱۹۰۰) تحت تأثیر تازگی و جذابیت به تصویر کشیدن حوادث بود. قبل از آغاز قرن بیستم در فیلم‌ها از داستان خبری نبود و دلیل اصلی آن مشکلات فنی بود، دوربین‌ها تنها زمان اندکی را به تصویر می‌کشید و مدت زمان بسیاری از فیلم‌های اولیه حدود یک دقیقه بود.

آثار مستند در دوران مدرن

اکنون مستند‌های سینمایی و تلویزیونی ساختار جدیدی را در دوران مدرن سپری می‌کنند، دورانی که با حضور قدرتمند آنها در سینما همراه شده و اگر چه در مقایسه با فیلم‌های سینمایی حال حاضر بودجه به مراتب کمتری برای آنها هزینه می‌شود، اما شرکت‌های بزرگ فیلمسازی به دلیل سود سرشاری که آنها گاه حتی از یک اکران محدود کسب می‌کنند به سمت تولید فیلم‌های مستند تمایل پیدا کرده‌اند. آثار مستند اکنون روند مستقلی را در سینما و تلویزیون طی می‌کنند و در سینما و تلویزیون تفاوت‌‌هایی با یکدیگر دارند. ‌اکنون در تلویزیون هم مستندها قدرت بیشتری پیدا کرده​اند‌. در گذشته اگر تنها یک ژانر تولید تلویزیونی بود اکنون شبکه‌ها و حتی تولیدکنندگان مستقل و البته پر قدرتی در جهان وجود دارند.

شبکه‌های مستند که تنها به تولید و پخش این‌گونه آثار می‌پردازند در سراسر دنیا شبکه‌های شناخته‌شده‌ای هستند که تولیداتشان در شبکه‌های تلویریونی دیگر نیز نمایش داده می‌شود. دیسکاوری، نشنال جئوگرافیک، هیستوری چنل، داکیومنتری، دی، فونیکس و مستند الجزیره از جمله شبکه‌های مستند معروف در جهان هستند که 24 ساعته مستند‌های مختلف را برای مخاطبان خود نمایش می‌دهند.

در کنار این شبکه‌ها، شبکه‌های تلویزیونی و معروفی هستند که تولیدات مستند آنها در سراسر دنیا شناخته شده و پرمخاطب است؛ شبکه‌هایی چون BBC و ZDF که نسبت به سایر شبکه‌های تلویزیونی در سال هزینه بیشتری برای تولید آثار مستند می‌پردازند. چون مستند به گستره وسیعی از فیلم‌ها اطلاق می‌شود منتقدان و فیلمسازان آنها را در گروه‌های مختلفی دسته‌بندی می‌کنند. برای مثال تبلیغاتی، آموزشی، داستانی، اجتماعی، تاریخی، سیاسی و... . در سال‌های اخیر با پیچیده‌تر‌شدن مناسبات سیاسی، مستندهای سیاسی طرفداران بسیاری یافته‌ است. علاوه بر این، پیشرفت تکنولوژی برای مستند‌سازان این امکان را فراهم کرده تا بتوانند زوایای پنهان و زیبای حیات‌وحش و طبیعت را به تصویر بکشند و این تحول موجب مستند‌های زیبا و دیدنی شده که همگی در دنیا طرفداران زیادی دارد.

معروف‌ترین شبکه‌های مستند در جهان

نشنال جئوگرافیک: شبکه نشنال جئوگرافیک نام اصلی‌ترین شبکه تلویزیونی متعلق به انجمن جغرافیای ملی آمریکاست. این شبکه برنامه‌های مستند با کیفیت بسیار بالا از طبیعت، تاریخ، فرهنگ، باستان‌شناسی، حیات‌وحش و علوم جغرافیایی تولید و پخش می‌کند. این شبکه از اول ژانویه ۲۰۰۱ میلادی پخش برنامه‌های خود را آغاز کرد. نیمی از سهام شبکه نشنال جئوگرافیک در انحصار شرکت نیوز کورپوریشن قرار دارد. فیلم مستند «رژه پنگوئن‌ها» با کارگردانی لوک ژاک و صدای مورگان فریمن در سال ۲۰۰۶ میلادی، از تولیدات ماندگار شبکه نشنال جئوگرافیک است.

کانال دیسکاوری: این کانال مستند معروف، کار خود را از سال 1985 با کمک BBC و چند شرکت سرمایه‌گذار در آمریکا آغاز کرد. علوم، تکنولوژی و تاریخ محتوای اکثر مستند‌های این شبکه را تشکیل می‌دهد و مخاطبان آن خانواده‌ها و جوانان هستند. یکی از معروف‌ترین برنامه‌های این شبکه در حال حاضر مجله هفتگی کوسه است که به حقایقی در مورد زندگی این جانداران می‌پردازد. همچنین مجموعه انسان در برابر طبیعت هم از دیگر برنامه‌های معروف آن است که نشان می‌دهد چگونه انسان می‌تواند در حیات‌وحش زنده بماند. این مستند از شبکه‌های تلویزیون کشور ما نیز نمایش داده شده است.

هیستوری چنل: این کانال تلویزیونی از سال 1995 آغاز به کار کرد. بیشتر مستند‌های این شبکه آثار واقعگرایانه است و سازندگان آن سعی می‌کنند تاریخچه علوم مختلف و همچنین وقایع تاریخی را به تصویر بکشند. با وجود محبوبیتی که این شبکه دارد در دوره‌های مختلف منتقدانی نیز داشته است. به عنوان مثال در دهه 1990 به دلیل حجم بالای مستند‌های جنگ جهانی دوم که از این شبکه پخش می‌شد، به آن لقب کانال هیتلر داده بودند. برخی منتقدان نیز بر این باورند که در بیان واقعیات تاریخی این کانال نگاهی جانبدارانه به تاریخ آمریکا دارد. همچنین حجم بالای انتقادات باعث شد در سال 2003 مستند «چه کسی کندی را کشت» دیگر هیچ‌گاه از این شبکه باز پخش نشود.

کانال انیمال پلنت: این کانال مستند سال 1997 کار خود را در آمریکا آغاز کرد. شبکه تلویزیون انیمال پلانت، برنامه‌های مستند با کیفیت بسیار بالا از طبیعت تولید و پخش می‌کند. رقیب اصلی این کانال که پایه‌گذاران آن دیسکاوری و BBC بودند، نشنال جئوگرافی وایلد است. تفاوت این دو کانال این است که انیمال پلنت بیشتر به حیوانات اهلی و خانگی می‌پردازد، ولی موضوع برنامه‌های نشنال جئوگرافی بیشتر حیوانات وحشی است.

پرهزینه‌ترین مستند‌های تلویزیونی

همگام با دایناسور‌ها: برای ساخت این مستند تلویزیونی شبکه BBC برای هر دقیقه آن 37.654 پوند معادل 61.112 دلار در سال 1999 هزینه کرد. دو سال ساخت آن طول کشید و سرانجام در شش قسمت به نمایش درآمد. این مستند که به صورت کامپیوتری و انیمیشن ساخته شده است، بیننده را با زندگی واقعی دایناسورهای گوشتخوار و گیاهخوار آشنا می‌کند. در مجموع 6.1 میلیون پوند برای تولید همگام با دایناسور‌ها هزینه شد و پس از گذشت سال‌ها همچنان یکی از پرهزینه‌ترین مستند‌های تلویزیونی به شمار می‌آید. در کتاب گینس نام این مستند به عنوان گران​ترین مستند تلویزیونی ثبت شده که بالاترین هزینه ساخت به ازای هردقیقه به آن تعلق دارد.

سیاره زمین: سیاره زمین یا Planet Earth نام مجموعه تلویزیونی مستندی است که شبکه BBC آن را تهیه کرده است و دیوید آتن‌بورو گویندگی آن را به عهده دارد. ساخت این مستند پنج سال زمان برده و گران​ترین مستند ساخته شده توسط این شبکه است. این مستند یکی از آثاری است که برای نخستین بار در قالب اچ‌دی تصویربرداری شده است. سیاره زمین نخستین بار توسط بی‌بی‌سی وان در مارس ۲۰۰۶ در انگلستان به نمایش درآمد و سال بعد در آمریکا توسط شبکه دیسکاوری بازنگاری شد که گفتار متن آن، این بار توسط سیگورنی ویور خوانده شد. این مجموعه مستند در ۱۳۰ کشور به نمایش درآمد. مجموعه سیاره زمین شامل ۱۱ قسمت است که هر قسمت آن به یک زیستگاه زمین می‌پردازد. پس از هر بخش ۵۰ دقیقه‌ای، ۱۰ دقیقه به پشت صحنه شیوه ساخت این مستند اختصاص یافته است. این مجموعه بهترین مستند طبیعت بوده که تا به حال ساخته شده است. وبسایت IMDB نام این مستند را در میان اسامی برنامه‌های تلویزیونی پربیننده در جهان قرار داده و تنها سریال‌های برکینگ بد و بازی ترون‌ها پربیننده‌تر از آن است. حدود 25 میلیون پوند برای تولید این مستند هزینه شد و 2000 روز فیلمبرداری و استفاده از 40 فیلمبردار در 200 لوکیشن از دیگر ویژگی‌های مستند سیاره زمین است.

پربیننده‌ترین مستند‌های تلویزیونی

علاوه بر مستند سیاره زمین و همراه با دایناسور‌ها که مستند‌های پربیننده و پرهزینه‌ای بود می‌توان به مستند‌های پربیننده دیگری اشاره کرد.

دنیا در جنگ: مستند خارجی دنیا در جنگ ـ The World at War ـ مجموعه‌ای 26 قسمتی است که به حوادث و رویداد‌های جنگ جهانی دوم می‌پردازد و یکی از محبوب‌ترین و پربیننده‌ترین مستند‌های تلویزیونی است که همچنان نسخه‌های دی‌وی‌دی آن پرفروش است. در زمان اتمام تولید این سریال در سال 1973 با هزینه‌ای بالغ بر 900 هزار پوند به عنوان گران ترین سریالی که تا آن زمان ساخته شده بود، شناخته شد. جرمی ایزاک، تهیه‌کننده سریال بود و سر لارنس الیویه، گویندگی متن این مستند را به عهده داشت. این مستند براساس کتابی نوشته مارک آرنولد فاستر ساخته شد و به نمایش درآمد. هنگامی که ساخت این مستند به پایان رسید، موفق شد بزرگ‌ترین جوایز و تحسین‌ها را ازآن خود کند. همچنین این تاریخ، نقطه‌‌عطفی در تاریخ تلویزیون بریتانیا درنظر گرفته شده است. این مجموعه بر تصاویری از تجارب بشر از ویرانگری‌های جنگ و چگونگی تحت تاثیر قرارگرفتن زندگی و مرگ سربازان، ملوانان، خلبانان، غیرنظامیان، قربانیان غم‌انگیز ظلم و ستم و بالاتر از همه زندانیان اردوگاه‌ها در طول سال‌های جنگ متمرکز شده است.

سری مستند‌های کیهان

مستند‌های کیهان یا کاسموس ساخته ستاره‌شناس معروف کارل ساگان است که به اسرار کیهان و منظومه شمسی می‌پردازد. این مستند نخستین بار از شبکه PBS به نمایش درآمد و مورد توجه قرار گرفت. نیویورک تایمز این مستند را ـ که قسمت‌های نخستین آن در سال 1980 پخش شد ـ نقطه عطفی در مستند‌سازی تلویزیونی می‌داند. جدیدترین قسمت این مستند معروف با نام کیهان، یک ادیسه فضایی در سال 2014 به نمایش در آمد.

مجموعه‌های زندگی

زندگی پرندگان، زندگی خصوصی گیاهان، زندگی در روی زمین، زندگی در اعماق زمین و... مجموعه مستند‌های معروف و شناخته‌شده سر دیوید آتن‌بورو است که بیشتر آنها از شبکه‌های تلویزیون ما نیز به نمایش درآمده‌ است. این مجموعه‌ها همگی جزو مجموعه‌های پربیننده در زمان پخش بود و در بسیاری از کشور‌های جهان به نمایش درآمده و جوایز بسیاری را نیز از آن خود کرده‌ است.

سیاره آبی

مستند سیاره آبی یکی از بهترین مستند‌های ساخته شده با موضوع حیات وحش دریاهاست که شبکه BBC آن را تهیه کرده و سال 2001 به نمایش درآمد. ساخت این مستند حدود پنج سال زمان برده و در بیش از 200 نقطه جهان فیلمبرداری شده است که در نوع خود یک رکورد به حساب می‌آید. این فیلم مجموعه هشت مستند از حیوانات اعجاب‌انگیز درعمق دریاها و اقیانوس‌هاست که یقینا پیشتر از این بسیاری از آنها را نه در فیلمی دیده و نه هرگز نامی از آنها شنیده‌اید. در این مستند تمام حیوانات دریایی اعم از مرجان‌ها یا ماهی‌های کوچک تا وال‌های عظیم و همچنین ماهی‌های درنده یا رنگی را که همچون لامپ‌هایی رنگارنگ در اعماق تاریکی اقیانوس‌ها می‌درخشند خواهید دید. گویندگی متن این مستند را آتن‌بورو به عهده داشته است.

معروف‌ترین مستند‌سازان تلویزیونی

دیوید آتن‌بورو: سر دیوید فردریک آتن‌بورو متولد ۱۹۲۶ لندن، مستند‌ساز مشهور بریتانیایی است که مستند‌های زیادی را در طول زندگی کاری خود ساخته است. وی لیسانس جانورشناسی دارد، اما به‌خاطر ساخت فیلم‌های خود در شبکه BBC جوایز متعددی از جمله نشان شوالیه را از ملکه انگلستان دریافت کرده است. سر دیوید آتن‌بورو که بیش از 50 سال از زندگی خود را صرف تحقیق و پژوهش روی محیط‌زیست کرده است، تجربه کارگردانی و اجرای مستندهای مشهوری مثل سیاره آبی، سیاره زمین، زندگی و سیاره منجمد را نیز در کارنامه خود دارد. آخرین اثر وی مستند کنجکاوی‌های طبیعی دیوید آتن‌بوروست که بیست و نهم ژانویه ۲۰۱۳ پخش شد. او مجموعه‌ای از جوایز معتبر تلویزیونی را نیز در کارنامه خود دارد. دیوید آتن‌بورو برادر کوچک ریچارد آتن‌بورو، کارگردان و بازیگری است که چندی پیش درگذشت.

دیوید سوزوکی: یکی از معروف‌ترین شخصیت‌های کانادایی در جهان که نامش در بین پنج شخصیت بزرگ تاریخ این کشور در کنار نام کسانی چون گراهام بل، مخترع تلفن و پی‌یر الیوت ترودو، سیاستمدار بزرگ کانادایی قرار دارد، پروفسور دیوید سوزوکی است. دکتر دیوید سوزوکی علاوه بر تخصص‌های دانشگاهی در زمینه‌ شناخت ژن و زندگی حیوانات، تمام شهرت جهانی خود را مدیون فعالیت‌هایش در زمینه‌ محیط‌زیست و ۳۵ سال برنامه‌سازی برای شبکه‌ سراسری رادیو و تلویزیون کانادا، درباره‌ آشنایی مردم این کشور با طبیعت و حفظ و نگهداری آن است. مجموعه تلویزیونی و پر‌طرفدار The Nature of things یا رخنه در اسرار از مستند‌های پربیننده و محبوب تلویزیونی دیوید سوزوکی در تلویزیون کاناد بوده که خود در ساخت، اجرا و نویسندگی آن نقش داشته است.

استیو ایروین: یکی از چهره‌های سرشناس استرالیا در زمینه حیات‌وحش بود که هنگام تهیه فیلمی از آبزیان با نیش یک سفره ماهی زهر‌آلود جان باخت. استیو ایروین که به شکارچی تمساح شهرت یافته‌است با تهیه فیلم‌های مستند درباره حیات‌وحش استرالیا شهرت جهانی یافت و سپس با برنامه مستند «شکارچی تمساح» در سطح بین‌المللی شناخته شد. وی تا زمان مرگش، همراه با دو فرزندش در باغ وحش استرالیا در کوئینزلند به ارائه برنامه‌های نمایشی با حیوانات مختلف می‌پرداخت. وی به خاطر ماجراجویی در نزدیک شدن به حیوانات خطرناک بویژه تمساح شهرت یافت.

راب بردل: مستندساز استرالیایی است که با مجموعه ۵۳ قسمتی Killer Instinct شناخته می‌شود. راب بردل به مرد پابرهنه جنگل معروف است. او بیش از چند دهه است که کفش به پا نکرده و به این شیوه عادت دارد. مجموعه‌های مستند او به بیش از ۳۶ زبان ترجمه و در بیش از ۴۵ کشور به نمایش درآمده‌ است.

بیر گریلز: ماجراجو، نویسنده و مجری برنامه تلویزیونی اهل انگلستان است که شهرت او بیشتر به دلیل برنامه تلویزیونی انسان در برابر طبیعت است که این برنامه از شبکه تهران نیز پخش می‌شود. او جوان‌ترین بریتانیایی است که در بیست و یک سالگی اورست را فتح کرده است.

لادن بهبودی / جام​جم