تاریخ‌نگاری مدارس نوین بیرجند

در این اثر که با همیاری اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران تهیه شده، پس از مروری بر چگونگی شکل‌گیری و گسترش آموزش جدید در تهران و برخی استان‌های بزرگ کشور در یک‌صدوپنجاه سال گذشته، به تشریح روند ایجاد و گسترش آموزش و پرورش رسمی در بیرجند و چند شهر منتخب استان خراسان جنوبی می‌پردازد و در ادامه به زمینه‌های اتصال این مدرسه تاریخی به دانشگاه بیرجند نیز توجه دارد.

در بخشی از مقدمه وزیر آموزش و پرورش بر این کتاب آمده است: «مدرسه شوکتیه بیرجند یکی از مدارس نوینی است که در سال 1325 قمری/ 1286 شمسی توسط حاکم وقت بیرجند تاسیس شد. این مدرسه تاریخی و شعبات اقماری آن در نواحی مختلف خراسان جنوبی که زمینه تحصیل رایگان دانش‌آموزان طبقات مختلف شهری و روستایی آن دیار را در خلال بیش از هفتاد سال ارایه خدمات مستمر آموزشی، مهیا ساخته بود، موجب تحولات اجتماعی و فرهنگی مثبتی در مناطق محروم شرقی ایران شد و ده‌ها دانش‌آموخته فاضل و چهره ماندگار علمی را که هر یک نقش پدری برای رشته تخصصی خود ایفا کرده‌اند چون استادانِ فقید دکتر محمدحسن گنجی (جغرافیا)، دکتر کاظم معتمدنژاد (ارتباطات) و دکتر غلامحسین شکوهی (تعلیم و تربیت) به کشور تقدیم کرد.»

در بخش پیوست، اسناد و عکس‌های تاریخی چاپ‌نشده‌ای از فرهنگ بیرجند و حومه به همراه نمایه‌ای از نام دانش‌آموختگان دوره‌های مختلف مدارس شوکتیه و نیز چند مدرسه شهری و روستایی دیگر آورده شده است.

محمدرضا میری نیز درباره تدوین این اثر نوشته است: «آن‌چه جای تاسف دارد این که با تورق صفحات اغلب کتاب‌های مرجع در باب تاریخ آموزش و پرورش نوین ایران، شاهدیم که یا در برخی از این آثار، اساسا به پیشینه متقدم و درخشان فرهنگی منطقه وسیع قاینات و سیستان و بلوچستان به مرکزیت بیرجند و خدمات خالصانه صورت گرفته در آن سامان تا آغاز دهه 1320 پرداخته نشده و یا به دلیل ضعف اطلاع‌رسانی در باب فرهنگ رسمیِ این دیار، به شکلی گذرا مورد اشاره قرار گرفته است!»

وی در ادامه می‌نویسد: «ضرورت تدوین اثری جامع که دربرگیرنده تاریخچه ورود آموزش نوین به مناطق جنوب خراسان و سیستان و بلوچستان باشد و در ضمن، امکان مقایسه عینی مدارس این دیار را با برخی مدارس دیگر در خراسان یا سایر استان‌ها فراهم کند، بیش از پیش احساس می‌شد. خوانندگان با روند استقرار آموزش نوین در استان‌های بزرگ کشور و سپس برخی شهرهای خراسان و مصائب پیش روی آن‌ها به‌طور مستند آشنا شده و آنگاه با در نظر گرفتن محرومیت‌های حاصل از شرایط اقلیمی و دوری از مرکز در مرزهای شرقی کشور، به مقایسه کیفیت فراگیرشدن تعلیم و تربیت جدید در مدارس آن نواحی با مدارس شوکتیه بیرجند پرداخته و آنگاه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌های فرهنگی این خطه از کشورمان وقوف بیشتری یابند و به زحمات خالصانه خادمین و پایه‌گذاران فرهنگ نوین در این گوشه از میهن اسلامی با دیده افتخار بنگرند.»

محمد مطهری‌فر، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان جنوبی نیز در بخشی از مقدمه خود بر این اثر آورده است: «در طلیعه جنبش مشروطه، موهبت ورود رسمی آموزش نوین به قلمرو جنوبی خراسان و استقرار آرام مراکز آموزشی به سبک جدید در بیرجند حادث شد. این اتفاق خودانگیخته در شرایطی که دولتمردانِ کشور در بی‌خبری می‌زیستند، برای ساکنان نواحی شرقی ایران، ارزنده و ثمربخش محسوب می‌شد. رخداد این مهم و برپایی عَلَم آموزش نوین، متکی بر پیشینه مدید آموزش مذهبی در مکاتب کهن قُهستان، به‌ویژه مدرسه تاریخی معصومیه بیرجند (قرن 12 هجری قمری) بوده است. این علمای پیشتاز نه‌تنها با استقرار مدارس نوین در حاکم‌نشینِ بیرجند معاندتی نورزیدند، بلکه عمدتا در صف مشوقین ایجاد و توسعه این مراکز در بخش‌های پیرامون شهر قرار گرفتند. حضور تنی چند از علمای روحانی منتخب در پیشبرد امر آموزش در مدارس پسرانه و دخترانه شوکتیه و نیز شعب اقماری آن‌ها در برخی نواحی پیرامونی شهر، گواهی بر این ادعاست.»

چاپ نخست کتاب «از شوکتیه تا دانشگاه بیرجند (1286-1356 خورشیدی): با رویکردی به زمینه‌های استقرار آموزش نوین در ایران» به‌قلم محمدرضا میری، محمدامین ناصح و ویراستاری نسرین خرمن‌دار، در 440 صفحه، قطع وزیری و شمارگان یک‌هزار نسخه از سوی انتشارات فکر بکر در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار گرفته است.