تلاش برای زندگی در دنیای بهتر

امر به معروف و نهی از منکر از احکام اسلامی است که سالیان سال باعث شده است تا مسلمانان به اصلاح اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بپردازند. زندگی اسلامی همراه با توجه به خوبی‌ها و بدی‌ها هم در فرد و هم در جامعه است. از این رو حساسیت مومن تنها نسبت به اعمال خود نیست.

کد خبر: ۶۶۵۰۴۰

قرآن کریم به‌واسطه این حکم مسلمانان را بهترین قوم خوانده است. (آل عمران، آیه ۱۱۰)

اصلاح، نتیجه مستقیم و فوری این حکم اسلامی است. در مقابل ظلم و ستم، فساد و نادرستی، ریا و تظاهر باید ایستاد. حرکت امام حسین(علیه‌السلام) را مصداق تاریخی روشنی از این اصل درخشان اسلامی خوانده‌اند؛ قیامی که تجلی آشکار عمل به اصلاح تا پای جان بود.

حضرت امیر در فرازی پرمعنا در تاکید بر این اصل فرموده‌اند: «کسی که در برابر منکر با دل و دست و زبان خویش اعتراض نکند، او مرده‌ای است در میان زندگان»

زندگی در جامعه به مثابه زندگی در کشتی افراد را متوجه دیگران می‌کند. آیا یک رفتار می‌تواند حیات اجتماعی را به خطر بیندازد؟ نگاهی عمیق‌تر به این اصل دینی می‌تواند محتوای عقلانی آن را برجسته و از این طریق این اصل را از دینی یا مذهبی بودن صرف به طرحی اخلاقی یا عقلی برای اصلاح اجتماعی در همه زمان‌ها برساند. بی‌شک در جامعه‌ای دینی فرآیند‌ها و عرف‌های مذهبی هر‌چند کارآمد است، اما شناخت نظری آداب و پتانسیل‌های عقلانی آن‌ می‌تواند راه را برای کاربرد گسترده‌تری از کاربرد سنتی فراهم کند.

امر به معروف ‌و نهی از منکر مانند هر حکم دینی شرایطی دارد، اما هدف ممکنی که می‌تواند داشته باشد چیست؟ اسلام به دنبال ساختن دنیایی الهی و انسانی‎تر بوده است و مسئولیت چنین کاری برعهده فرد گذاشته شده است.

امروزه دانشمندان علوم انسانی از اهمیت زبان در شکل‌گیری انسانیت انسان پرده برداشته‌اند. این زبان است که انسان با در جامعه بودن می‌آموزد و بی‌زبان (نه صرفا به معنای کلامی) تفکر ممکن نیست. رفتار انسان‌ها بر مدار اجتماعی‌شدن شکل گرفته و انسان در جامعه انسان می‌شود. این اصل به‌دنبال شکل‌گیری فرآیندی زبانی برای رسیدن به‌خوبی‌ها و پرهیز از بدی‌ها در زندگی اجتماعی است.

نگاهی به امر به معروف و نهی از منکر نشان می‌دهد که این حکم اسلامی در واقع متشکل از دو فعل کلامی است؛ امر و نهی. مسلمان در مواجهه با دیگران مکلف به در نظر داشتن دو امر کلی شده است؛ معروف و منکر. با نگاهی به این اصل می‌توان اطراف آن را بازشناخت. آمر (یا ناهی)، امر شونده (یا نهی‌شونده) و معروف (یا ضد آن منکر). این سه‌ضلعی توسط حکم کلی «امر به معروف و نهی از منکر» به هم متصل شده‌‌اند. شناخت فرد از معروف و نظام آموزشی همسو با این شناخت می‌تواند در دل یک جامعه نگران به آینده اجتماعی شکل گرفته باشد. تعهد در برابر معروف ایجاب می‌کند تا مومن نسبت به آن مسئول باشد. اسلام دینی فردی نیست و به جامعه نیز نظر دارد، از این رو نفس این اصل می‌تواند ضامنی مدنی برای بازتولید خویش باشد. داشتن مسئولیت اجتماعی و تنها خود را ندیدن روحیه‌ای است که مومن باید در حیات اجتماعی خویش در نظر بگیرد. اما از دیگرسو آنچه امروزه بعضا نادیده گرفته می‌شود مقتضیات زمان است. مولای متقیان در فرازی تاریخی که شاید خود امر به معروفی برای همه دوران‌ها باشد، می‌فرمایند: «فرزند زمان خود باش.» نشاختن زمان و مقتضیات آن می‌تواند تبعات ناگواری حتی در اجرای برخی از احکام دینی داشته باشد. بدون توجه به مقتضیات زمان ممکن است سرکنگبین صفرا فزاید. اهمیت تاریخی که بر آگاهی و گفت‌وگو و نیز حقوق متقابل به‌وجود آمده و نیز تبلیغات چند میلیارد دلاری چند ساله فرهنگ غرب را می‌توان از شرایط امروز دانست. حال اجرای امر به معروف و نهی از منکر به شکل ساده و عیان می‌تواند مشکل‌ساز باشد.

نکته: مسلمانان باید بکوشند تا دنیای بهتری در پرتو امر به معروف و نهی از منکر ایجاد کنند، اما شناخت بیشتر این اصل و نحوه سرمایه‌گذاری و عمل به آن در دنیای حاضر می‌تواند راه اجرای بهتر آن را فراهم آورد

امروز براحتی نمی‌توان دیگران را در مورد ظاهر و یک رفتار شخصی مورد عتاب قرار داد. جهان امروز آن‌گونه که هگل معتقد است بر مدار آزادی فردی سامان یافته است. چه بخواهیم و چه نخواهیم این روحیه کم و بیش در همه جای جهان ریشه دوانده است و برای مقابله با آن باید به ابزار‌های جدید متوسل شد. سخن از درست استفاده کردن از توانایی‌هاست. بدون در نظر گرفتن مقتضیات زمان امر به معروف به شکلی خاص ممکن است نهی از معروف کند و به ضد خویش بدل شود. برخی معتقدند که می‌توان به زور دیگری را به سعادت و فلاح رساند. می‌توان با مواخذه دیگری را از منکر روگردان کرد؛ اما آیا امر به معنای فرمان نیست؟ برخی با برداشتی نادرست این حکم فرهنگی و اخلاقی را با رویکرد قانونی در آمیخته، مجال را از امر و نهی گرفته و جای نهاد را با فرد مسئول درهم آمیخته‌اند.

تعصب بر حقیقت که فی‌نفسه صفت خوبی است برخی را وا می‌دارد که تا حد جرح و خشونت در اجرای این حکم پیش روند، آنچه خود شرع آن را ناپسند دانسته و اجرای آن را منع کرده است. برخی این اصل را تنها در مورد معارف و منکرات ظاهری انجام می‌دهند و از فضایل و قبایح بزرگ‌تر چشم می‌پوشند. از این رو تلاش بی‌پایانشان بی‌ارج می‌شود، چه ابتدا باید با رفتار نشان داده شود که معروف و منکر شناخته شده است که بدون آن هرگونه تلاشی در شکل‌گیری معروف در جامعه بی‌معنا خواهد بود.

غایت و درون‌مایه چنین حکمی آیا تنها با امر و نهی علنی برآورده می‌شود؟ چنین به نظر نمی‌رسد. بارها تجربه ورود به محیطی جدید را داشته‌ایم. یک محیط جدید و ناآشنا ما را گیج می‌کند. درمی‌مانیم چگونه رفتار کنیم و منتظر هستیم تا ببینیم مثلا دیگران چه کار می‌کنند. در این شرایط ما منتظریم راه و چاه را از محیط یاد بگیریم. فرهنگ در هر جایی به شکلی نامرئی نشان‌دهنده نحوه رفتار ماست. فرهنگ و عرف در هر جامعه اولین و محکم‌ترین آمر و ناهی است بدون آن‌که دیده شود. فرد که از یک سو خود را در جدایی از دیگران دریافته در تشابه با دیگران آن‌گونه که فرهنگ اقتضا دارد به عمل می‌پردازد. زمینه‌های اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر ابتدا در ساختن یک جامعه با اکثریت رفتار معروف ممکن خواهد بود. کثرت شر در جامعه وجود معروف را نادر و عجیب می‌کند. فرد با توجه به فرآیند اجتماعی‌شدن رفتار غالب در جامعه را پذیرفته و آن را براحتی انجام می‌دهد.

در یک جامعه دروغگو و درو‌غ‌پذیر براحتی نمی‌توان امر به صدق کرد. در جامعه‌ای قانون‌گریز براحتی‌ نمی‌توان به قانون‌گرایی امر کرد، چه دیگران و بسیاری دروغ می‌گویند و قوانین دولتی را رعایت نمی‌کنند و فرد در چنین جامعه‌ای خو می‌گیرد و نمی‌توان انتظار داشت با یک امر یا نهی ساده اصلاح شود.این جامعه است که با تنظیم رفتار خود بر مبنای معروف می‌‌تواند محیطی را فراهم کند که خود آمر و ناهی است. با نگاهی به خود می‌توانیم تنظیم‌کننده یک عضو از جامعه باشیم و همین خود‌نگری می‌تواند مقدمه‌ای برای تشکیل جامعه بر مبنای معروف باشد. هرچند این توصیه نباید و نمی‌تواند رافع اجرای اصل مترقی امر به معروف باشد، اما می‌تواند اجرای چنین حکمی را تسهیل کند.

با توجه به اهمیت فرهنگ به عنوان آمر نامرئی به نظر می‌رسد با ایجاد زمینه معروف از طریق کارآمد کردن نهاد‌های اجتماعی و غنی‌سازی فرهنگ معروف در ساحت‌های ادبیات و هنر، می‌توان روح بشر امروز را راحت‌تر به سوی معروف سوق داد. از سوی دیگر نگاهی به نحوه برخورد و رفتار جامعه با مصادیق معروف و منکر نیز می‌تواند در زمینه اجتماعی اجرای این اصل موثر باشد. با افرادی که منکر می‌کنند چه برخوردی می‌شود؟ به بیان دیگر چه تشویق و تنبیه اجتماعی در قبال افراد وجود دارد؟ آیا جامعه نسبت به رفتار افراد مسوولیتی ندارد یا با نقد و رو ترش کردن، از طریق نهاد‌ها و رسانه‌های اجتماعی و در مرحله بالاتر توسط دولت برخوردی نسبت به افراد وجود دارد؟

مسلمانان باید بکوشند تا دنیای بهتری در پرتو امر به معروف و نهی از منکر ایجاد کنند، اما شناخت بیشتر این اصل و نحوه سرمایه‌گذاری و عمل به آن در دنیای حاضر می‌تواند راه اجرای بهتر آن را فراهم آورد.