برتری‌های تقویم هجری شمسی بر دیگر تقویم‌ها

در بعضی دیگر از تقویم‌های شمسی مثل تقویم میلادی که در غرب رواج دارد، روز ابتدای سال منطبق بر روز اعتدال نیست، بلکه روز دیگری را که هیچ جنبه نجومی خاصی ندارد به عنوان ابتدای سال در نظر گرفته‌اند. طول سال در تقویم میلادی، مثل تقویم هجری شمسی، برابر با یک دور گردش زمین دور خورشید است، ولی مبنای آغاز هرسال به طور قراردادی یک روز در اوایل زمستان (21 دی) انتخاب شده، اما در تقویم هجری شمسی آغاز سال، نشان‌دهنده آغاز اعتدال بهار و زیبایی‌های بهار است.

تقویم هجری شمسی منطبق با نظم منظومه

تقویم هجری شمسی تفاوت‌های دیگری نیز با تقویم میلادی دارد. در تقویم هجری شمسی هر کدام از ماه‌های سال دارای طول منظمی است، یعنی طول ماه‌های نیمه اول سال 31 روز و با هم برابر است و طول ماه‌های نیمه دوم سال نیز 30 روز و با هم برابر است؛ به استثنای ماه آخر که معمولا 29 روزه است. این موضوع نشان‌دهنده یک پدیده نجومی بسیار جالب است و آن این که زمین در چرخش خود به دور خورشید در نیمه اول سال با سرعت کمتری حرکت می‌کند، در نتیجه برای نیم دور چرخش به دور خورشید به 186 روز نیاز دارد، ولی نیم دور دوم خود را به دور خورشید در 179 روز طی می‌کند.

بنابراین تقویم هجری شمسی باعث می‌شود ما دقیقا حس کنیم خورشید در نیمه اول سال کندتر و در نیمه دوم سال تندتر می‌چرخد. این در حالی است که در تقویم میلادی طول ماه‌های سال از هیچ نظم بخصوصی پیروی نمی‌کند و نشان‌دهنده هیچ پدیده نجومی خاصی نیست.

منجمانی مثل خازنی و خیام که در ابداع تقویم هجری شمسی نقش داشتند، به مفهوم لحظه تحویل سال نیز بسیار توجه داشتند و سال‌های کبیسه را بر اساس زمان تحویل سال مشخص می‌کردند، نه بر اساس یک الگوریتم نادقیق، اما در تقویم میلادی لحظه تحویل سال همیشه در نیمه شب آخرین روز ماه دسامبر اتفاق می‌افتد و نشان‌دهنده هیچ اتفاق نجومی خاصی نیست در حالی که در تقویم هجری شمسی، لحظه تحویل سال لحظه‌ای را نشان می‌دهد که زمین از یک نقطه مشخص مسیر خود را به دور خورشید انجام داده و باز به آن نقطه بازگشته است، این نقطه مشخص از لحاظ نجومی جایی است که از دید زمین، خورشید در تقاطع دایره‌البروج و استوای آسمان دیده می‌شود، اما در تقویم میلادی نه تنها مبدأ حرکت زمین به دور خورشید کاملا قراردادی است و هیچ مبنای نجومی‌ ندارد، بلکه اصلا مهم نیست در چه ساعتی از شبانه‌روز زمین به آن نقطه می‌رسد!

کافی است نگاهی به جذابیت‌های فرهنگی لحظه تحویل سال هجری شمسی در اوقات مختلف شبانه‌روز بیندازیم: یک سال، لحظه تحویل سال صبح است و سال دیگر، نیمه شب و سال بعد عصر که باعث می‌شود هر سال خاطره‌ای متفاوت از این لحظه در ذهن ما نقش ببندد و هیچ‌گاه آن روز و آن لحظه را فراموش نکنیم.

میراث گرانبها

متاسفانه بسیاری از کشورهای اسلامی امروزه از تقویم میلادی استفاده می‌کنند که نه با فرهنگ پیش از اسلام آنها هماهنگی دارد، نه با فرهنگ اسلامی آنها. در دوران قاجار و اوایل پهلوی هنوز تقویم هجری شمسی در ایران رسمیت تام نیافته بود و از تقویم برجی یا قمری استفاده می‌شد. مرحوم تقی‌زاده، از شخصیت‌های علمی و فرهنگی دوران پهلوی، این مسأله را پیش‌بینی کرده بود و می‌گفت اگر تقویم هجری شمسی را به شیوه امروزی به کار نبریم، تقویم هجری قمری - که در آن زمان هنوز در بعضی پیمان‌نامه‌های رسمی به کار می‌رفت - کنار گذاشته خواهد شد و تقویم میلادی جای آن را خواهد گرفت؛ دقیقا همان اتفاقی که امروزه در بسیاری از کشورهای اسلامی شاهد آن هستیم. وی توانست با نفوذی که داشت، پیشنهاد تقویم هجری شمسی را در مجلس به تصویب برساند و نگذارد این میراث گرانبها از دست برود.

دکتر امیرمحمد گمینی/ پژوهشگر تاریخ علم