قیام 19 دی طلیعه پیروزی انقلاب اسلامی

روز شنبه هفدهم دی 1356 مقاله‌ای با عنوان ایران و استعمار سرخ و سیاه به امضای احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات چاپ شد. در قسمت‌هایی از این مقاله که سعی کرده بود با حمله مستقیم به مذهب و امام خمینی، اعتقادات مردم مسلمان ایران را به چالش بکشاند، آمده بود: سرآغاز انقلاب شاه و ملت در روز ششم بهمن 2520 شاهنشاهی [1340]، استعمار سرخ و سیاه ایران را که ظاهرا هر کدام در کشور ما برنامه و نقشه خاصی داشتند، با یکدیگر متحد ساخت که مظهر این همکاری صمیمانه در بلوای روزهای پانزدهم و شانزدهم خرداد 2522 [1342] در تهران آشکار شد.

نویسنده مقاله سپس به عوامل شکل گیری قیام مردم در 15 خرداد پرداخته و می‌نویسد: مالکان که برای ادامه تسلط خود همواره از ژاندارم تا وزیر، روضه‌خوان تا چاقوکش را در اختیار داشتند، وقتی با بی‌توجهی عالم روحانیت و در نتیجه مشکل ایجاد موج علیه انقلاب روبه‌رو شدند و روحانیون برجسته حاضر به همکاری با آنها نشدند، درصدد یافتن یک روحانی برآمدند که مردی ماجراجو و ... باشد و بتواند مقصود آنها را تامین کند و چنین مردی را آسان یافتند. (اطلاعات، 17 دی 56) اشاره نویسنده مقاله به امام خمینی است که با الفاظی اهانت آمیز از ایشان یاد می‌کند.

توزیع روزنامه اطلاعات در تهران و شهرستان‌ها بویژه در قم، آغازگر موجی از اعتراضات و تظاهرات دامنه‌دار شد.

در کتاب از سیدضیا تا بختیار واکنش مردم در همان روز چنین به تصویر ‌کشیده شده: عصر هنوز کامیون حامل روزنامه‌های اطلاعات برای قم و اصفهان از دروازه قم وارد نشده بود که مردم به آن هجوم بردند و در لحظه‌ای، روزنامه‌ها به آتش کشیده شد. قبلا از تهران، خبر چاپ این مقاله به قم رسیده بود.

یکی از ناظران وقایع قم در این باره می‌گوید: روز کشف حجاب بود... چیزی از نشر روزنامه نگذشته بود. شاید نیم ساعت طول نکشید که آقایان روحانیون متوجه شدند و با خواندن تیتر و بقیه آن، توهین به حضرت امام را دیدند. روحانیون نتوانستند تاب بیاورند، بنای اعتراض گذاشتند. روزنامه‌ها را پاره کردند، جمعیت جمع شدند و شعار دادند: مرگ بر اطلاعات، اطلاعات تعطیل باید گردد. درود بر خمینی، یا مرگ یا خمینی. به هر صورت پلیس دخالت کرد و مردم متفرق شدند؛ ولی نه این‌که مساله خاتمه یافته باشد. (خاطرات مردمی، خاطرات معینی، اسناد دفتر ادبیات انقلاب اسلامی)

درباره نحوه نگارش مقاله و نویسنده آن، نظرهای گوناگونی ابراز شده است. علی‌اصغر حاج‌سیدجوادی در این باره می‌نویسد: این مقاله از هیات تحریریه روزنامه اطلاعات نبود و هیچ‌یک از اعضای هیات تحریریه از محتوای این نوشته شوم و سراپا نامردانه و عاری از کوچک‌ترین علامت شرافتمندی و اخلاق اطلاع نداشت. (داستان یک توطئه، ص 1)

داریوش همایون در توضیح و شرح ماجرا می‌نویسد: مقاله روزنامه اطلاعات که نه نخستین و نه آخرین اشتباه در یک سلسله دراز اشتباهات بود و در آن به [امام] خمینی به‌عنوان نماینده ارتجاع سیاه و دارای اصل و نسب غیر ایرانی اشاره شده بود، به دستور شاه و در دفتر مطبوعاتی هویدا ـ وزیر دربار ـ تهیه گردید که مرتبا از سال‌های پیش مقالاتی برای انتشار در مطبوعات تهیه می‌کرد و به چاپ می‌رساند. متن اولیه مقاله به دستور خود شاه تغییر یافت و تندتر نوشته شد. مطالب اساسی شاه همان بود که خود شاه چند سال پیش در مصاحبه با یک مجله آمریکایی درباره [امام] خمینی گفته بود. مقاله از دفتر وزیر دربار، پس از مذاکره تلفنی خود او برای من، در یک کنگره حزبی فرستاده شد و من در شرایطی که امکان خواندن مقاله نبود، آن را تقریبا بلافاصله به خبرنگار اطلاعات که اتفاقا در آن نزدیکی بود، دادم.

داریوش همایون که به‌عنوان نویسنده مقاله معرفی شده است،در تبرئه خود می‌افزاید: در دوران پیش از سقوط رژیم، هرگونه توضیح از این دست، مایه ناتوانی رژیم و لطمه خوردن به خود شاه می‌شد. از این رو، من هیچ پاسخی به اتهامات ندادم و به رئیس دفتر مخصوص شاه نیز گفتم که خاطر شاه را از این بابت مطمئن سازد که واقعیات مربوط به چاپ آن مقاله محفوظ خواهد ماند. اکنون دیگر آن ملاحظات در میان نیست. (نجاتی، تاریخ بیست و پنج ساله ایران، جلد دوم، ص 63)

انتشار این مقاله، بیش از همه جا با واکنش خشم آلود مردم قم روبه‌رو شد. طلاب علوم دینی کلاس‌های درس خود را تعطیل کردند و دستجمعی به طرف منزل آیات عظام حرکت کردند. آنها پس از تائید حرکت خود از طرف مراجع، در مسجد اعظم اجتماع کردند. در پایان شب در مسجد اعظم، جمعیت شعار دادند. بعد از خروج از مسجد، تظاهرات با حمله پلیس مواجه و پس از مدتی، خیابان‌ها به صحنه زد و خورد میان مردم و پلیس تبدیل شد.

علاوه بر قم، در شهرهای دیگر از جمله نجف آباد، اصفهان، تبریز، آبادان و مشهد نیز تظاهرات اعتراض‌آمیزی نسبت به مقاله روزنامه اطلاعات برگزار شد.

صبح روز نوزدهم دی 1356 همچون روز گذشته تظاهرات آرام در قم ادامه پیدا کرد و بار دیگر پلیس با خشونت با تجمع‌کنندگان برخورد کرد. صدای رگبار مسلسل و شعار درود بر خمینی و مرگ بر سلسله پهلوی تا ساعاتی از نیمه‌شب در مناطق مرکزی قم به گوش می‌رسید. مطبوعات دولتی همگی بدون اشاره به علت تظاهرات و اعتراض مردم قم خبر تهیه شده از سوی خبرگزاری پارس را نقل کردند و مدعی شدند تیراندازی به مردم به دلیل ناچاری و پس از اخطارهای پیاپی برای متفرق شدن آنها و خطر انهدام کلانتری قم بوده است.

تحلیلگران تاریخ انقلاب اسلامی حوادث نوزدهم دی 1356 را نقطه آغازین پیروزی انقلاب می‌دانند.

مسلم تهوری / جام‌جم