مارمولکی که خونش از بشر رنگین‌تر است

پراسینوهائما نوعی مارمولک ساکن جزیره گینه نو است که بافت‌ها، استخوان‌ها و حتی خون آن با سایر همنوعانش تفاوت بارزی دارد. زیست‌شناسی به نام کریستوفر آستین از دانشگاه ایالتی لوئیزیانا سال‌ها پیش تصمیم گرفت پرده از راز این مارمولک بردارد. دکتر آستین که تز دکتری خود را نیز درباره این مارمولک عجیب نوشته، می‌گوید درست از زمان نوجوانی و پس از مطالعه خبری در مجله علوم علاقه‌مند شده تا درباره این مارمولک تحقیقات بیشتری انجام دهد. افزود: «در آن زمان برای من جای تعجب فراوانی داشت که چرا کسی در مورد این مارمولک‌ها بیشتر تحقیق نکرده و همین باعث شد من هدفی تازه را پیش روی خود قرار دهم.»

نگین سبز جزیره سلیمان

از نظر دکتر آستین، درک بهتری از زیستگاه این مارمولک می‌تواند تا حدی روشنگر شرایط فیزیولوژیکی آن باشد. این مارمولک سبز که انحصارا در جزیره پاپوآ گینه نو یافت می‌شود، در بدن خود غلظت بسیار زیادی از رنگدانه‌های بیلیوردین صفراوی دارد. گونه‌ای دیگر از این مارمولک در جزایر سلیمان دیده شده است. تنوع بیولوژیکی این جزایر در نوع خود در جهان بی‌نظیر است. پاپوآ با مساحت 840/462 کیلومترمربع از نظر جغرافیایی در شمال کشور استرالیا واقع شده و یکی از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین کشورهای قاره اقیانوسیه پس از استرالیاست. جزایر سلیمان، واقع در اقیانوس آرام جنوبی نیز از جهت غرب با جزیره پاپوآ همسایه است. دکتر آستین باور دارد تنوع بیولوژیکی این جزایر بدون تردید در شکل‌گیری این معمای خارق‌العاده بی‌تاثیر نبوده است.

رنگدانه‌های جادویی

آستین، تحقیقات خود را نخست از جزیره پاپوآ آغاز کرد. وی نخستین دانشمندی است که متوجه غلظت باورنکردنی بیلیوردین صفراوی در این مارمولک‌ها شد. به طور کلی در بدن انسان و بسیاری از گونه‌های جانوری، اکسیژن خون توسط هموگلوبین حمل می‌شود. هموگلوبین خون یک رنگدانه پروتئینی است که در خود عنصر آهن دارد. ترکیب هموگلوبین و اکسیژن مولد همان رنگ قرمزی است که ما در خون خود آن را مشاهده می کنیم. وقتی هموگلوبین شروع به شکسته شدن می‌کند، به کبد برده می‌شود. کبد جایی است که در آن هموگلوبین به مولکول‌هایی نظیر بیلی‌روبین و بیلیوردین شکسته می‌شود. این رنگدانه‌ها که حاصل شکست و تجزیه طبیعی هموگلوبین است، در نهایت با زردآب صفراوی از کبد خارج شده و وارد روده‌ها می‌شود. لازم به یادآوری است بیلی‌روبین به عنوان یکی از رنگدانه‌های زرد صفراوی در اصل مولد رنگ زرد ادرار و رنگ قهوه‌ای مدفوع است، اما در مقابل بیلیوردین ته رنگ سبز دارد. این رنگدانه را ما زمانی که پوستمان کبود می‌شود و رفته رفته بهبود پیدا می‌کند، در اطراف محل ضرب دیده و به صورت خون‌مردگی مشاهده می‌کنیم. بیلیوردین همان رنگدانه‌ای است که در خون و سایر بافت‌های مارمولک پراسینوهائما هم به مقادیر بسیار زیاد یافت می‌شود. دکتر آستین می‌گوید رنگ سبز تنها محدود به خون این مارمولک نیست، چراکه در واقع استخوان‌ها، سایر بافت‌ها و حتی زبان این جانور هم سبز است. تاکنون در جهان هیچ مهره‌دار دیگری یافت نشده که چنین ویژگی داشته باشد و این مارمولک بی‌تردید یکی از عجایب خلقت است.

معمای حل نشده

دکتر آستین معتقد است هنوز یک راز بسیار مهم درباره این مارمولک باقی مانده و آن هم وجود میزان قابل‌توجه بیلیوردین در بدن یک موجود زنده است. در واقع، بیلیوردین یک ترکیب شیمیایی بسیار سمی است. اگر فقط مقدار ناچیزی بیلیوردین یا بیلی‌روبین در خون انسان باشد، پوست بدن زرد شده و گفته می‌شود فرد مبتلا به زردی یا یرقان است. این پدیده تنها زمانی در بدن انسان بالغ اتفاق می‌افتد که کبد شخص آسیب‌دیده باشد. البته نوزادان تازه متولدشده که کبد آنها هنوز آغاز به شکستن هموگلوبین‌های کهنه نکرده نیز گاهی با این وضعیت مواجه می‌شوند، اما در مورد نوزادان اغلب تحت شرایط ویژه این وضعیت به سرعت از بین می‌رود، اما باقیماندن میزان زیاد بیلی‌روبین و بیلیوردین در شریان‌های خونی نه‌تنها خطرناک بلکه حتی کشنده است. دکتر آستین می‌گوید معمای بزرگ هم درست همینجاست که چرا مقادیر زیادی از این رنگدانه در خون این مارمولک است، اما نه باعث یرقان می‌شود و نه حتی باعث مرگ جانور.

راز درمان مالاریا؟

دکتر آستین خود در جواب این معما، این فرضیه را مطرح کرده که احتمالا مارمولک پراسینوهائما به نحوی تکامل پیدا کرده که بتواند این میزان رنگدانه سمی را در بدن خود تحمل کند. از دید وی این سازگاری می‌تواند در راستای حفظ جانور در برابر گروهی از انگل‌ها به نام پلاسمودیوم صورت گرفته باشد. پلاسمودیوم ازجمله معروف‌ترین انگل‌های هاگ‌دار است. یکی از شناخته‌شده‌ترین مسائلی که درباره آنها مطرح شده، این است که نوعی تک‌یاخته از جنس پلاسمودیوم عامل بیماری مالاریاست.

پلاسمودیوم نه‌تنها عامل بیماری مالاریا در بدن انسان است، بلکه حتی می‌تواند در بدن پرندگان و مارها هم این بیماری را ایجاد کند. آستین می‌گوید حضور بیلیوردین سمی به جای هموگلوبین در بدن این مارمولک می‌تواند کار را برای پلاسمودیوم بسیار سخت کند. برای پاسخگویی قاطع‌تر به این فرضیه، وی درصدد است توالی ژنوم یا اصل محتوی ژنتیکی مارمولک پراسینوهائما را به طور کامل مشخص کند و در نهایت آن را با ژنوم مارمولک‌هایی که خون قرمز دارند، مورد مقایسه قرار دهد تا مشخص شود آیا این تغییر ژنتیکی راهکاری بوده که این جانور برای مقابله با پلاسمودیوم در پیش گرفته یا پای عامل مهم‌تری در میان است.

nationalgeographic / مترجم: فرناز حیدری