ظرفیت بی‌نظیر منبر حسینی برای تبلیغ

در یک نگاه کلی معمولا از تبلیغ حوزویان فقط سخنرانی و گفتن نکات فقهی در ذهن خطور می‌کند. شما تبلیغ را چطور تعریف می‌کنید و گستردگی آن را تا کجا می‌دانید؟

«تبلیغ» در زبان عربی به معنای رساندن است و براساس این که در آموزه‏های روایی شیعه علما را وارثان پیامبران معرفی کرده‏اند مانند حدیث إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَه الْأَنْبِیَاءِ (کافی، ج1، ص 34) و علمای دینی حداقل از مصداق‎های علمایند، جایگاه آنان و سعه تبلیغ و متعلق تبلیغ‌شان روشن می‏‌شود. آیه مستند دیگری از نقش تبلیغی علمای دینی است که خدای متعال مؤمنان را موظف می‏سازد برخی از آنان به تفقه در دین بپردازد و سپس در بازگشت از این سفر علمی، به انذار و بیم دادن قوم و مردمشان بپردازند.

بر این اساس، تبلیغ، رساندن پیام حق از خلال عمل، زبان و سازوکارهای موثر و به‏روز دیگر است. تأکید بر عمل، براساس آیات قرآن کریم و توصیه ائمه(ع)، نکته اساسی در تبلیغ است.

بنابراین، جایگاه مبلغ دینی جایگاه بلند و رسالت او فوق‌العاده خطیر و گستردگی آن به پهنای اهدافی است که دین در هدایت انسان‌ها و سامان دادن دنیای انسان و نیل به سعادت اخروی او دنبال می‏کند. به همین دلیل با وجود اهمیت نقش فقه و احکام یا باید و نبایدهای شرعی در زندگی مؤمنانه، فروکاستن تبلیغ دین به بیان احکام و غفلت از ساحات دیگر دین، کاری است ناصواب. خسارت‌بارتر این که در فهم دین، مبلغ دینی تک ساحتی عمل کند. در این صورت هرگز برداشت جامع از دین به عمل نخواهد آمد و فهم و برداشت‌های این چنینی ضررهای بسیاری به‌دنبال داشته و دارد.

در تبلیغ مصطلح یعنی در ماه رمضان یا محرم نیز افزون بر نکات فوق، اقناع مخاطبان برای گوش دادن به احکام فقهی، این تمهید را می‌طلبد که عطش گوش دادن در آنان فراهم شود.

برای تبلیغ موثر داشتن، طلاب باید در کدام حوزه‌ها خود را تقویت کنند؟

تبلیغ درجاتی دارد و مبلغان دینی نیز، اما حد ایده‌آل تبلیغ دینی، ژرف و جامعیت مباحث دینی را می‌طلبد و همین امر حساسیت این جایگاه را نشان می‌دهد. یک مبلغ خوب با منابع دسته اول دینی یعنی قرآن و سنت قطعی اهل بیت(ع) بخوبی آشناست. آشنایی ابتدایی با دروس مقدماتی و فقه و اصول این مقصود را بر آورده نمی‌سازد؛ گرچه مخاطبان نیز درجاتی دارند، اما این فهم پیش نیاز تبلیغ است.

علاوه بر اینها، برخی ویژگی‌ها اکتسابی نیست و وجود آنها تبلیغ را پربار می‌کند؛ صدای خوب یکی از این نمونه‌هاست. (اصول کافی، ج2، ص 615) ویژگی‌های دیگری مانند توانایی برقراری رابطه بی‌تکلف با مردم و درک و لحاظ کردن ظرافت‌ها و سنت‌ها و آداب هر دیار، اثبات دلسوزی و شفقت نسبت به مردم و اقناع مخاطبان برای این که مبلغ را محرم اسرار خود بدانند تا حد زیاد اکتسابی است و به روان‌شناسی عمومی بر می‌گردد و خیلی ضرورت دارد.

درسی که ائمه(ع) به ما می‌دهند این است که در تبلیغ نه یأس را بر مردم چیره سازید و نه زمینه بی‌باکی آنان را فراهم سازید (اصول کافی، ج1، ص 36) و این اصل بسیار حیاتی و ظریفی است که باید مدنظر مبلغ دین باشد.

به نظر شما خودسازی طلاب آنها را تا چه اندازه در کار تبلیغی‌شان موفق می‌کند؟

پرسش دقیقی است؛ قرآن کریم در سوره صف آیه 2، به یگانگی رفتار و گفتار توصیه می‌کند و در آیات متعدد علم و عمل را در کنار هم قرار می‌دهد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «کُونُوا دُعَاه لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا مِنْکُمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاه وَ الْخَیْرَ فَإِنَّ ذَلِکَ دَاعِیَه» (کافی، ج2، ص 76) یعنی مردم را با غیرزبان و با رفتار دینمدارانه به دین فراخوانید. این همه تأکید بر نقش خودسازی در تبلیغ است. در اصطلاح علما معروف است و یک اصل فلسفی است که «فاقد شیء، معطی شیء نمی‌تواند باشد (یعنی کسی که چیزی را ندارد، نمی‌تواند آن چیز را به شخص دیگری بدهد).»

آیا ممکن است تبلیغ آسیب‌هایی برای خود طلاب نیز داشته باشد؟

اگر مراد آسیب‌های علمی است. گاه آسیب از این جهت می‌تواند رخ دهد که در تبلیغ اصطلاحی یعنی سخنرانی، چون فضا فضای احساسی و خطابی است، انسان عادت کند به مطالعات سطحی اکتفا کند و این به نظرم آسیبی جدی است. تکرار و کم عمقی سخنرانی‌ها، هرگز مقصود تبلیغ را برآورده نمی‌سازد. مبلغ باید همپای تحولات و چالش‌های فکری حرکت کند و باید توانایی جهت‌دهی اعتقادی و فکری مخاطب را داشته باشد.

و اگر مقصود بعد معنوی است، این آسیب بیش از هرجایی در خلوص مبلغ زمینه دارد؛ انسان همواره در معرض ناخالصی‌های متعدد و متنوع است و مراقبت همیشگی برای هر انسان مومن و بخصوص مبلغ ضروری است.

نکته دیگر، آسیب‌های عزاداری‌هاست که فوق‌العاده مهم است؛ این آسیب‌ها هم به شکل محتوایی و هم به شکل صوری است و مجال دیگری را برای طرح مساله می‌طلبد. منبر حسینی و مراسم عزا ظرفیت بی‌نظیری برای تبلیغ دین دارد و به همان اندازه مراقبت در جهت‌دهی و مدیریت عزاداری‌ها را اقتضا می‌کند.

با توجه به تجربیات شما در باب تبلیغ برای مهاجران در ایران، به نظرتان تبلیغ برای مهاجران چه تفاوت‌هایی با تبلیغ برای ایرانیان دارد؟

براساس آموزه‌های روایی ما، مبلغ باید به زبان قومش صحبت کند؛ مضمون و محتوای تبلیغ دینی یکی است، اما سازوکار ارائه آن تا حدود زیادی فرهنگی و تاریخی است. ازسوی دیگر با عنایت به فراگیری دین نسبت به همه ابعاد زندگی انسان و جبران کمبودهای مختلف روحی و مادی او، باید دید مخاطب از کدام ناحیه به مفاهیم دینی عطشناک‌تر است. دنیای مهاجرت دنیای غربت است و آکنده از سختی‌ها و این امر گاه به پوچی و سرخوردگی و اعتیاد می‌انجامد و اینها دشوارهایی است که مبلغ آگاه برای آن باید درمان یا حداقل راهنمایی و تسکین بیابد، اما تبلیغ در میان شهروند ایرانی و در ایران، شناسایی چالش‌های موجود در میان آنان را می‌طلبد و لحاظ کردن تفاوت‌های فرهنگی را از سوی مبلغ ضروری می‌سازد. گرچه امروز بسیاری از آسیب‌های دینی و اجتماعی، جهانی و منطقه‌ای است.

تبلیغ ایرانیان برای مردم دیگر کشورها مثل افغانستان که زادگاه شما هم بوده، با کدام ویژگی‌ها می‌تواند موثرتر عمل کند؟

طرح امروز حوزه و جامعه المصطفی در قم بر تربیت مبلغ و گزینش آنها از میان ملل مختلف و اعزام به کشورشان استوار است و این طرح موثرترین و بهترین راه برای تبلیغ است؛ زیرا با وجود مشترکات فرهنگی مبلغان ایرانی، آشنایی با سنت‏ها و آداب فرهنگی و بومی هر کشور و حتی هر شهری تفاوت می‌کند و این امر کار تبلیغ روحانی ناآشنا با جامعه و فرهنگ خاص را با دشواری روبه‌رو می‌سازد. لذا تبلیغ در چنین مواردی باید از خلال کتاب، مقالات، فیلم و نرم‌افزار صورت گیرد و تبلیغ‌های حضوری به مبلغان بومی سپرده شود.

خاص‌ترین گروهی که برای آنان تبلیغ داشته‌اید، چه کسانی بودند و منابعتان را چگونه به دست آوردید؟

علاوه بر تجربیاتی که میان عموم مردم داشته‏ام، تجربه حضور بین برادران اهل سنت و ازجمله طالبان را نیز داشته‌ام. در چنین فرصت‌هایی، تبلیغ موثر تنها با آموزهای دینی مشترک و در قدم نخست قرآن کریم میسر است. ما اعتقاد داریم معارف شیعی در پیوند عمیق با آیات قرآنی قرار دارد و هر محقق منصفی این واقعیت را می‏داند و لذا براساس توصیه‎های قرآن در باب اهل کتاب باید تبلیغ را نخست به عرصه‌های مشترک کشاند و از این طریق حقانیت مکتب شیعه را نشان داد و زمینه پذیرش معارف غنی آن را فراهم کرد. در چنین مواردی شرط مهم دیگر تبلیغ موفق، آشنایی با آموزه‌های کلامی و حدیثی برادران اهل سنت است؛ شرطی که کمتر مورد توجه است و پیش نیاز هر تلاش تبلیغی در میان مخاطبان اهل سنت است؛ گرچه فرصت چنین تبلیغی بندرت حاصل می‌شود.

حورا نژادصداقت / جام جم

تبلیغ اتمی!

کتاب «تبلیغ اتمی» عنوان کتابی داستانی است که کمتر از پنج روز از چاپش می‌گذرد. این کتابِ صد صفحه‌ای که شرحی داستانی بر تبلیغ دانشجویی مرحوم عبدالله ضابط، (پایه‌گذار روایت‌ سیره شهدا) در دانشگاه‌های کشور است، به قلم حجت‌الاسلام و المسلمین حمزه شریفی‌دوست و به همت نهاد رهبری در دانشگاه‌ها (نشر معارف) به چاپ رسیده است.

قلم کتاب روان است و در کتاب به موضوعاتی مثل عرفان‌های کاذب و دفاع مقدس نیز توجه شده و زندگینامه مرحوم ضابط به نحوی در آن منعکس است. در فرازهای مختلف، نویسنده به روش تبلیغی مرحوم ضابط پرداخته است. به گفته نویسنده، به اقتضای عالم رمان و فضای تخیل، درجزئیات رویدادها تصرف شده و البته این مقدار دستکاری در جزئیات در کتاب‌های داستانی پذیرفته شده است. بیشتر اتفاقات و رخدادهای داستان در دهه اول محرم اتفاق افتاده است.

در این کتاب به جای مقدمه، یادداشتی با عنوان «به جای مرسوم» آمده است: مرسوم نیست بر کتاب‌های داستانی مقدمه بنویسند و احیانا پیام و عناصر قصه را برملا کنند، یا پاورقی زده و منابع و پیوست اضافه کنند. در «به ‌جای مرسوم» به مرامِ مشترک شخصیت‌های داستان عمل شده است؛ یعنی سَ.د.شِ.ک.ن.ی.

متن کتاب، سرگذشتِ واقعی چند جوان دانشجو است که مطلوبِ خویش را در راهی متفاوت جستجو می‌کنند. شخصیت‌های قصه واقعی‌اند و رویدادها همه در دنیای بیرون رخ داده‌اند.

در پشت جلد کتاب، متنی به شرح ذیل آمده است:

عکس آیت‌الله بهجت جلب توجه می‌کرد. در کنار عکس، جمله‌ای از آقای بهجت با خط نستعلیق نوشته شده بود:

«ما آمده‌ایم زندگی کنیم تا قیمت پیدا کنیم، نه این‌که با هر قیمتی زندگی کنیم. زندگی ما حکایت آن یخ‌فروشی است که از او پرسیدند: فروختی؟ گفت: نه؛ ولی تمام شد.»

سیدجواد میرخلیلی / جام جم