آشنایی با صنایع دستی کرمان: پته

هنرمندان پته دوز که اکثراً نیز از زنان و دختران خانه دار هستند باکمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندار‌ها و بینشهای شخصیشان است، به وسیلهٔ بخیه‌های نخی رنگین بر زمینه ی‌پارچهٔ پشمی ضخیمی (عریض) می‌نشانند.

وجه تسمیه

واژهٔ پتّه، برگرفته از ریشهٔ پَت (pat)، به معنای پشم و کُرک است. فرهنگ معین واژهٔ پت را چنین تعریف می‌کند:
 «پشم نرمی که از بُن موی بز روید و آن را به شانه برآرند و از آن شال بافند»
در لعتنامه دهخدا نیز دربارهٔ واژهٔ پت، به جملات زیر برمی خوریم:
 «پشم بز، پشم زیر موی بز،... پشم نرمی که از بُن موی بز به شانه برآورند و از آن شال و کلاه و نمد و کپنک و امثال آن کنند.»

تعریف

جمشید سروشیان در کتاب فرهنگ بهدینان (دائرةالمعارف زرتشتیان)، پته را چنین تعریف می‌کند:
 «نوعی گل و بته که با دست بر روی شالهای کرکی می‌دوزند.»

پته را نوعی سوزن دوزی ایرانی تعریف کرده‌اند که از دوخت ریسهای پشمی رنگین، بر روی عریض یا شال، در طرحهای زیبایی چون: بوته، سرو، ترنج و... پدید می‌آید. نمای پته، منظره‌ای بدیع از گل و بوته‌های رنگین را به نمایش می‌گذارد و از آنجا که پدیدآورندگان این نما، به طور معمول زنان و دختران کرمانی بوده‌اند، آن را نمادی از هزاران درد و رنج و‌گاه شادی و شعفی دانسته‌اند که در ذهن این زنان و دختران منقوش بوده و از اثر نگاههای خستهٔ آنان که هر صبح تا شام، در پی سوزن، از نقطه‌ای به نقطهٔ دیگر حرکت کرده، خلق شده‌است.

مواد و مصالح پته

مواد تشکیل دهنده پته شامل عریض (پارچه زمینه) و ریس (نخ‌های رنگین) می‌باشند. عریض که در گذشته از آن برای دوخت دامن، کت و پالتو نیز استفاده بعمل می‌آمد پارچه‌ای دستباف است که به وسیلهٔ دستگاههای بافندگی چوبی تولید می‌شد. ولی در سالهای اخیر دستگاههای چوبی جای خود را به دستگاههای تک فاز برقی دادند و پس از آن نیز تدریجابافته‌های کارخانه یی جانشینی عریض‌های دستباف شده و هم اکنون پته‌های استان کرمان‌را بیشتر اینگونه پارچه‌های کارخانه یی تشکیل می‌دهد.
ریس که معمولاً در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبز روشن، سبز تیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی‌تیره، سبز ماشی، لاکی و..... مورد استفادهٔ پته دوزان قرار می‌گیرد نوعی نخ پشمی‌دستریس یا ریسیده شده به وسیلهٔ ماشین است که میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازکی نخ مورد مصرف متفاوت می‌باشد. ولی بط‌ور متوسط رودوزی هر متر پته به‌حدود ۳۷۵ تا ۴۰۰ گرم نخ احتیاج دارد.

طرز تهیه پته

برای تهیهٔ یک قطعهٔ پته دوزی شده ابتدا عریض را به ابعاد لازم بریده و سپس آن رابدست طراح می‌سپارند و شیوهٔ کار نیز به این صورت است که زنان پته دوز خودمستقیما بط‌راح مراجعه نمی‌کنند و فروشندگان مواد اولیهٔ پته معمولاً مقدار زیادی عریض بریده و طراحی شده در اختیار دارند که به صورت آماده به سوندوزان می‌فروشند.
در مرحله طراحی، ابتدا طرح روی کاغذ کالک ترسیم می‌شود و پس از آن خط‌وط طرح را بط‌ورمتناسب با سوزن سوراخ کرده و سپس بر روی عریض مورد نظ‌ر منطبق می‌سازند و روی آن‌پود در گچ یا خاکهٔ زغال می‌ریزند و این عمل را گرته زنی می‌نامند (برای پارچه‌های تیره ازخاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاک زغال استفاده می‌شود) سپس نقاط مشخص شده رابا قلم و مرکب چین روی پارچه مشخص می‌سازند. پس از طراحی، انتخاب نخ و رنگ مط‌رح‌است. رنگهای روشن ظرف سالهای اخیر به پته دوزی راه یافته و رنگهای اصیل اغلب تیره‌است.
از آنجا که طرحهای پته نه شلوغ است و نه هندسی رنگهای روشن چندان جاذبه یی به محصول نمی‌دهد و تیره بودن رنگ‌ها ارتباط نقوش را منطقی‌تر و قابل قبول‌تر می‌سازد.
پس از انتخاب و تهیهٔ نخ، پته دوز ابتدا جای خط‌وط اصلی را سوزن می‌زند.
این مرحله به دلیل آنکه نقوش به طور خطی دوخته می‌شود. بمرحله ساق دوزی معروف است. سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر می‌شود. که این قسمت رااصطلاحاً آب دوزی یا متن دوزی می‌گویند. مرحلهٔ سوم که یکی از مهم‌ترین مراحل پته‌دوزی می‌باشد مرحله برگ دوزی و سایه زدن با نخ پیرامون گل‌ها و نقش‌ها است. برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و به صورت زیگزاک انجام می‌شود و آنرا پتک دوزی نیز می‌نامند (پتک در زبان محلی به معنی جوانه‌است).
پس از اتمام دوخت پته را شسته و با کمک دستگاه مخصوصی بنام نورد اطو زده و آماده ی‌فروش می‌کنند.
یکی از معروف‌ترین پته‌ها، روپوش مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان است که یکی از پرکار‌ترین پته‌های تولید شده در ایران بوده و بیش از یک قرن از عمر آن می‌گذرد.
معروف‌ترین نقوش پته، طرح پته‌ای یا درخت زندگی است که به نامهای متعدد در پته به کارگرفته می‌شود، مانند پته می‌ری، پته ترمه‌ای، پته جقه‌ای، پته بادامی، پته سربندی، پته افشاری، پته کردستانی و غیره. از دیگر طرحهای پته دوزی، پیچک ترنج، سروچه، نقوش حیوانی بخصوص پرندگان و لچک ترنجی را می‌توان نام برد.
در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده، جا قرآنی، پرده، رویه کوسن، زیر لیوانی، رومیزی، سوزنی، بقچه و... انجام می‌شود.
>> ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد