تولید ثروت از ‌علم ‌هدف نقشه جامع ‌علمی ‌کشور

در نخستین جلسه شورای تخصصی نقشه جامع علمی کشور که نوزدهم تیر 86 برگزار شد، شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان مرجع تصویب نقشه جامع علمی کشور تعیین شد. نسخه نهایی این نقشه اوایل زمستان 88 به شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و سرانجام در جلسه چهاردهم دی‌ همان‌سال به تصویب رسید و به این ترتیب، هفدهم اسفند 89 از نقشه جامع علمی کشور ـ که مشتمل بر 35 صفحه است ـ به عنوان یک سند راهبردی در حوزه علم و فناوری رونمایی شد. برای اجرای این نقشه یک دوره زمانی پانزده ساله در نظر گرفته شده است. سه سال پس از تصویب و رونمایی از نقشه جامع علمی کشور با دکتر بابک نگاهداری، معاون شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره این نقشه و وضع کنونی آن گفت‌وگو کرده‌ایم تا ببینیم براساس نقشه جامع علمی کشور چه آینده‌ای را می‌توانیم به عنوان رونمایی از آینده علمی کشور ترسیم کنیم.

ماهیت اصلی نقشه جامع علمی کشور چیست و در این نقشه چه برنامه‌هایی پیش‌بینی شده است؟

در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان نقشه‌ها را به دو دسته تقسیم کرد؛ بعضی از نقشه‌ها از جنس هدف هستند. بعضی دیگر نقشه راه هستند. سند چشم‌انداز از انواع نقشه‌هایی است که از جنس هدف است. در این نقشه‌ها بیشتر هدف و نقطه مطلوب به تصویر کشیده می‌شود و بیانگر ویژگی‌های این نقطه مطلوب است. اما نقشه جامع علمی کشور نقشه راه است. این نقشه مسیر حرکت از وضع موجود به سمت وضع مطلوب را نشان می‌دهد. بنابراین شما در نقشه جامع علمی کشور، هم مبانی نظری و ارزشی را که بر حرکت‌ ما در طول این مسیر حاکم باشد مشاهده می‌‌کنید و هم ویژگی‌های نقطه مطلوب و مقصد یا هدفی را می‌بینیم که باید پس از پیمودن مسیر این نقشه در حوزه علم و فناوری به آن برسیم. علاوه بر این، نقشه جامع علمی کشور دربردارنده مجموعه راهبردها و اقدامات ملی است که باید اجرایی شود تا ما بتوانیم به آن اهداف و نقطه مطلوب برسیم. در این نقشه، اولویت‌ها و مسائل مهم استراتژیک در حوزه علم و فناوری هم مشخص شده است که باید در این نقشه آنها را بیشتر مورد توجه و تمرکز قرار دهیم. یکسری شاخص‌هایی هم برای ارزیابی نحوه حرکت ما در این مسیر و میزان توفیق ما در دستیابی به اهداف نقشه جامع علمی کشور در متن نقشه قرار می‌گیرد. در نهایت می‌بینیم یک تقسیم کار ملی یا نگاشت کار نهادی در نقشه گنجانده شده که در این مسیری که باید پیموده شود، نقش، وظایف و ماموریت‌های هر یک از دستگاه‌ها و نهادهای دست‌‌اندرکار در حوزه علم و فناوری را که در تحقق نقشه جامع علمی کشور و پیشرفت کشور دارای سهم موثری هستند، تعیین می‌کند. بنابراین یک مجموعه یا یک منظومه کامل از مجموع ملاحظاتی که در حرکت از یک نقطه مبدا به مقصد باید دیده شود در نقشه جامع علمی کشور دیده شده است چرا که جنس این نقشه از جنس نقشه راه است.

برای رسیدن به اهداف تدوین‌شده در این سند چه کارهایی انجام شده و ضمانت اجرایی نقشه چیست؟

برای این که نقشه جامع علمی کشور به سرنوشت برخی اسناد کشور دچار نشود که پس از تصویب در گوشه‌ای قرار گرفته و چندان در دایره توجه مجریان و مسئولان قرار نمی‌گیرد، در خود متن نقشه جامع علمی کشور یک ستاد راهبری تعبیه و تصویب شده که تاکنون 37 جلسه در ستاد راهبری برگزار شده است. پس از تصویب سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی، این ستاد راهبری به طور منظم و مستمر جلساتی را تشکیل داده است. بنابراین نفس وجود یک ستاد راهبری که به صورت مداوم و مستمر، اجرایی‌شدن این نقشه را با همکاری و تعامل با دستگاه‌ها دنبال می‌کند خود یک ضمانت اجرایی برای کار فراهم می‌کند. اگر به ترکیب این ستاد نگاه کنید، متوجه می‌شوید اعضایی که به عنوان اعضای اصلی این ستاد انتخاب شده‌اند در حقیقت از مقامات ارشد و مسئولان کشور در حوزه علم و فناوری به شمار می‌آیند. رئیس ستاد راهبری، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی است که به عنوان نهاد مرجع این سند را به تصویب رسانده است.

وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزیر آموزش و پرورش و معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور یعنی چهار دستگاه اصلی در حوزه علم و فناوری از اعضای این ستاد هستند.

از طرف دیگر با توجه به این که بخشی از این برنامه‌ها و سیاست‌ها صددرصد به تصویب قوانینی در مجلس نیاز دارد که می‌تواند چالش‌ها و موانعی را که پیش‌روی اجرایی شدن است، مرتفع کرده و یک بستر قانونی جدید برای دانش‌بنیان‌شدن کشور فراهم کند، بنابراین نیاز بوده است مجلس هم در ارتباط تنگاتنگ و نزدیک با شورای عالی انقلاب فرهنگی در راستای اجرایی شدن این نقشه همکاری داشته باشد.

بنابراین در ترکیب ستاد می‌بینید رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس و رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس هم از اعضای این ستاد راهبری هستند. برای این‌که نمایندگانی از عرصه‌های علم و فناوری هم در ترکیب ستاد راهبری حضور داشته باشند، به غیر از مسئولان اجرایی، چهار نفر از اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی هم عضو این ستاد هستند. علاوه بر این، یک نفر هم به عنوان نماینده حوزه علمیه به عنوان عضو ستاد راهبری انتخاب می‌شود. به این ترتیب، ایجاد ارتباطی بین دانشگاه و حوزه و شورای عالی انقلاب فرهنگی باید در ستاد راهبری پیگیری شود تا بتوانیم نقش و در حقیقت تاثیر حوزه‌های علمیه را هم در راستای اجرایی شدن نقشه جامع علمی کشور مورد توجه قرار داده و از همکاری آنها هم نهایت استفاده را داشته باشیم.

از این نقشه به عنوان نقشه جامع علمی کشور نام برده می‌شود. بنابراین تصور ما این است که همه گروه‌‌های علمی در تهیه این نقشه به ایفای نقش پرداخته‌اند. در تهیه نقشه جامع از چه افراد و گروه‌هایی کمک گرفته شده است؟

در مراحلی که کارهای تخصصی و کارشناسی برای تدوین نقشه انجام می‌شد، من به عنوان دبیر نقشه جامع علمی کشور همکاری داشتم. ما در این نقشه نظام تقریبا جدیدی را طراحی کرده و به اجرا گذاشتیم که شاید تا آن زمان از این نوع رویکرد در تهیه اسناد کمتر استفاده می‌شد، اما پس از تصویب نقشه جامع علمی کشور این رویکرد تسری پیدا کرد و به این ترتیب در دیگر اسناد ملی کشور که در حال تصویب بود هم این نظام مورد توجه قرار گرفت و آنها هم سعی کردند از این نظام حداکثر استفاده را ببرند. آن رویکرد هم این بود که اولا ما سعی کردیم از مشارکت حداکثری نخبگان، دانشگاهیان و صاحب‌نظران در تهیه نقشه جامع علمی کشور استفاده کنیم. بیش از 2000 نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به طور مستقیم در کارگروه‌ها، کمیته‌ها و کمیسیون‌های مختلفی که در ساختار تدوین نقشه طراحی شده بود، در حوزه‌های مختلف علمی مانند علوم انسانی، پایه، فنی و مهندسی، علوم پزشکی، سلامت،‌ علوم ارزشی و معرفتی و نظایر اینها در تدوین نقشه همکاری مستقیم و نزدیکی داشتند.

رویکرد دوم این بود که ما به این سند بسنده نکردیم و برای 700 مرکز تحقیقاتی و دانشگاهی هم پیش‌نویس‌های نهایی نقشه را ارسال کردیم. پیش از این‌که نقشه در نهاد سیاستگذار به تصویب برسد، با این مراکز مکاتباتی داشتیم. پیش‌نویس سند را ارسال کردیم و از آنها خواستیم نقطه نظراتشان را برای ما ارسال کنند. به این ترتیب سعی کردیم از مشارکت این مراکز هم استفاده کنیم، اما باز به این بسنده نکردیم. از طریق فراخوان‌هایی که در رسانه‌های عمومی منتشر کردیم، از هریک از استادان در اقصی نقاط کشور درخواست کردیم طرح‌ها و پیشنهادهای خود را در تدوین نقشه جامع علمی کشور ارائه دهند و در نهایت براساس یک نظام منسجم، مجموعه‌ای از این پیشنهادها و نظرات و کارهای کارشناسی مختلف را مستندسازی کردیم. بیش از 70 هزار صفحه مستند کارشناسی و تخصصی تولید شد که در نهایت پشتوانه نقشه جامع علمی کشور بود. علاوه بر این، از ظرفیت‌های حوزه‌های علمیه هم استفاده و بالاخره سعی کردیم در حد اعلی توان و پتانسیل‌ کشور و مجموعه دانشمندان و صاحب‌نظران را مورد توجه قرار دهیم تا این نقشه را در کیفیت بالایی تدوین کنیم.

تاکنون چه اقداماتی برای به ثمر نشاندن اقدامات تصویب شده در ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور انجام شده است؟

ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور در این 37 جلسه‌ای که تا به امروز برگزار کرده است، 224 اقدام ملی دیده شده در نقشه را مورد توجه قرار داده است. براساس مطالعاتی که در ستاد راهبری انجام شده می‌توان این اقدامات را در گروه‌های مختلفی طبقه‌بندی کرد. بعضی از این اقدامات کوتاه‌مدت است، یعنی در مدت زمان کوتاهی می‌توان به این اقدامات جامه عمل پوشاند. بعضی از اقدامات باید در یک بازه زمانی میان‌مدت انجام شود و بعضی دیگر نیز اقداماتی است که نیاز بود در یک بازه زمانی طولانی‌تر اجرایی شود تا به تحقق علمی و عینی برسد. در سال اول، تمرکز ستاد راهبری روی اقدامات ملی بود که 40 اقدام ملی مشخص برای پیگیری و راهبری اجرایی آنها انجام شد. یکی از نقش‌هایی که ستاد راهبری به‌عهده گرفته، پیگیری روند اجرایی اقدامات ملی است که بخش قابل توجهی از آنها به چند دستگاه برمی‌گردد. یعنی ممکن است یک دستگاه متولی اصلی باشد، اما دو یا سه دستگاه دیگر باید به عنوان دستگاه همکار در اجرایی شدن مشارکت داشته باشد. بنابراین یکی از نقش‌های اصلی ستاد در این مدت، ایجاد هماهنگی و وحدت رویه بین دستگاه‌های مختلف مسئول و همکار در مورد این اقدامات ملی بوده است تا بتواند همکاری، هماهنگی و هم‌افزایی لازم برای تحقق این اقدامات را ایجاد کند. در حقیقت، نقش هماهنگی و مدیریت هماهنگی و هم‌افزایی این دستگاه یکی از نقش‌های مهم ستاد راهبری در این مدت است که در تعامل با دستگاه‌‌ها و دعوت از آنها، حضور آنها در ستاد راهبری، گزارش‌گیری از مجموعه‌ اقداماتی که تاکنون در راستای اجرای نقشه جامع علمی کشور انجام شده، سعی کرده این کار را انجام دهد. نقش دوم ستاد راهبری در این مدت تصویب اسنادبخشی ذیل نقشه جامع علمی کشور بوده است. سند جامع یک سند فرابخشی است و حوزه‌های مختلف علم و فناوری به عنوان حوزه‌های بخشی ذیل این سند ایفای نقش می‌کنند. تهیه و تصویب نهایی اسناد علمی بخشی مربوط به حوزه‌های مختلف استراتژیک یکی از نقش‌هایی است که ستاد در این مدت انجام داده است. به عنوان مثال از سندهای تصویب شده می‌توان به سند هوا و فضا، سند گیاهان دارویی و طب سنتی اشاره کرد. سند سلول‌های بنیادی نیز در چند جلسه مورد بررسی قرار گرفته و در آستانه تصویب است. علاوه بر این، اسنادی مانند اسناد مربوط به زیست فناوری و نظایر آنها و چند سند مختلف دیگر نیز در این مدت در ستاد راهبری به تصویب رسیده است.

نقش سوم ستاد راهبری، غیر از هماهنگی و تصویب اسنادبخشی، تقسیم کار ملی است. ستاد مجموعه‌ای از اقدامات ملی نقشه را که می‌شد به یکی از نهادهای اصلی واگذار کرد، به عنوان تقسیم کار ملی مورد بحث و بررسی قرار داده است. ستاد راهبری در راستای تقسیم کار ملی قدم‌هایی را برداشته که البته هنوز هم ادامه دارد. به عنوان مثال، بحث فن بازارها و ایجاد بازارهای تخصصی برای تجاری‌سازی فناوری، یکی از ماموریت‌هایی است که به‌عهده معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور است. ستاد راهبری، ماموریت‌های دیگر را نیز با توجه به زمینه فعالیت دستگاه‌های مختلف به‌ آنها واگذار کرده است. بنابراین می‌توان گفت ستاد راهبری در این مدت ایفای این سه نقش را به‌عهده داشته است.

اگر بخواهیم از مهم‌ترین اسناد نقشه جامع علمی کشور صحبت کنیم، به نظر شما کدام یک از این اسنادبخشی مهم‌تر و بیشتر مورد توجه است؟

به نظر من، سند هوا و فضا یکی از مهم‌ترین اسنادبخشی است که در ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور به تصویب رسیده است. سال‌ها بود فعالیت‌های کارشناسی با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط برای تصویب سند هوا و فضا ادامه داشت. در سال‌های گذشته بین نهادها و دستگاه‌های مختلف که در حوزه هوا و فضا فعالیت می‌کردند، اختلاف نظرهای بسیاری وجود داشت و به همین علت چند حرکت به سمت تدوین و نهایی کردن سند هوا و فضا انجام شد که به موفقیت‌های لازم نرسید و در نهایت این سند نهایی شد. اما خوشبختانه به خواست خدا و با کار مستمر و فشرده‌ای که در تعامل وسیع همه دستگاه‌های دست‌اندرکار در حوزه سند هوا و فضا صورت گرفت، بالاخره توانستیم در تقسیم کار بین افراد و تبیین ماموریت‌ها و نقش هرکدام در تعامل با آنها به توافق نهایی برسیم و این سند به تصویب برسد.

بین سند چشم‌انداز و نقشه جامع علمی کشور چه ارتباطی وجود دارد؟

در واقع، زمانی که نقشه جامع علمی کشور تنظیم می‌شد با نظر اعضای شورای تخصصی نقشه جامع علمی، تحقق سند چشم‌انداز در حوزه علم و فناوری به عنوان هدف اصلی مورد توجه قرار گرفت. طراحی اهداف و تبیین نقاط مطلوبی که می‌خواهیم به آنها برسیم، کاملا مبتنی بر سند چشم‌انداز است تا بتوانیم بخش علم و فناوری سند را در بازه زمانی ایران 1404 جامه عمل بپوشانیم.

پس در واقع می‌توانیم بگوییم تصویب این نقشه می‌تواند تضمینی برای تحقق بخش علم و فناوری سند چشم‌انداز باشد.

البته با توجه به تلاش دانشمندان عزیز کشورمان، ما در بعضی از حوزه‌های علم و فناوری سریع‌تر از بازه زمانی چشم‌انداز به اهداف سند چشم‌انداز رسیده‌ایم. مثلا در عرصه تولید مقالات علمی ما اکنون رتبه اول منطقه را داریم. در حالی که در سند چشم‌انداز دیده شده است در ایران 1404 به این نقطه برسیم. هرچند این مسائل نباید ما را خوشبین کرده و از تلاش بیشتر باز دارد. برای این‌که ما باید در همه حوزه‌های علم و فناوری تلاش کنیم و به رتبه اول برسیم. تولید مقالات علمی هرچند بسیار مهم و استراتژیک است، اما یکی از بخش‌های چرخ علم و فناوری است. ما هنوز در بحث کاربردی‌کردن علم و تبدیل آن به فناوری و حق ثبت اختراع و در مرحله بعد تجاری‌سازی آن با نقطه مطلوبمان فاصله زیادی داریم. باید تلاش کنیم در این حوزه یعنی بحث فناوری و تجاری‌سازی آن هم بتوانیم به رتبه اول برسیم.

به نظر می‌رسد در ارتباط بین دانشگاه و صنعت یعنی تولید علم و مصرف علم در کشور ما حلقه گمشده‌ای وجود دارد. آیا نقشه جامع علمی کشور می‌تواند این حلقه گمشده را پیدا کند یا این‌که قرار است نقشه یک سند ملی باشد که بدون توجه به نیازهای جامعه اجرایی می‌شود؟

ارتباط بین صنعت و دانشگاه در حقیقت مقوله رساندن تحقیقات علمی کشور به حوزه صنعتی و تجاری‌سازی آنها و تولید ثروت از رشد علمی کشور از حلقه‌های مفقوده‌ای است که در این سال‌ها با وجود تلاش‌های انجام شده به نتیجه مطلوبی نرسیده است. این موضوع به عنوان مهم و استراتژیک در نقشه جامع علمی کشور دیده شده است. ستاد راهبری در این دو سال اخیر در این حوزه تمرکز خوبی داشته است. یکی از مصوباتی که در ستاد راهبری به تصویب رسیده و عملی شده، ایجاد کانون‌های هماهنگی دانش وصنعت است. در راهبردی که در نقشه جامع علمی کشور برای این موضوع دیده شده، ایجاد کانون‌های هماهنگی دانش و صنعت مورد توجه بوده است. در حقیقت هدف این بوده است با ایجاد ارتباط صنعتگران هریک از حوزه‌های علمی با مراکز تحقیقاتی و علمی آن حوزه، هرکدام در حوزه تخصصی خاص خود، کانون‌هایی را تشکیل داده و پس از ایجاد تعامل در این کانون‌ها به صنعتی‌شدن تولیدات علمی بپردازیم. من اعتقاد دارم اگر بخواهیم ذائقه مردم به حلاوت پیشرفت‌های علمی شیرین شود ما باید به این سمت حرکت کنیم که بتوانیم از فعالیت‌های علمی داخلی تولید ثروت و رفاه کنیم. در غیر این صورت، مردم نتیجه ملموس و عینی این کار عظیم مبتنی بر علم و فناوری را در زندگی خودشان نمی‌بینند و زمانی که شما نتوانید از فعالیت‌های علمی خودتان برای زندگی روزمره مردم رفاه و ثروت تولید کنید به هدف مطلوب نمی‌رسید؛ بنابراین این کار ضرورت مهمی است که باید دنبال شود.

برای شرکت‌های دانش‌بنیان چه نقشی را در نظر گرفته‌اید؟

من فراموش کردم به نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در نقشه جامع علمی کشور اشاره کنم. در‌حقیقت شرکت‌های دانش‌بنیان یکی از نهادهایی است‌که در تولید فناوری و تبدیل علم و فناوری نقش بسیار مهمی دارد و در سند نقشه جامع علمی کشور هم رشد جهش‌زای شرکت‌های دانش‌بنیان هدفگذاری و مطرح شده است. علاوه بر این، لایحه مربوط به شرکت‌های دانش‌بنیان هم پیگیری شده تا بتوانیم تسهیلات و معافیت‌های مالیاتی و گمرکی را برای این شرکت‌ها ایجاد کنیم و آنها بتوانند به‌خوبی فعالیت کنند. این شرکت‌ها می‌توانند در تولید فناوری و تجاری‌سازی آنها نقش موثری داشته باشند. یکی از دیگر موضوعات مطرح در نقشه این است که نباید مسیر فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و بخصوص فارغ‌التحصیلان مقطع تحصیلات تکمیلی را طوری ترسیم کنیم که تنها مسیر پیش روی آنها این باشد که در دانشگاه‌ها به عنوان عضو هیات علمی مشغول فعالیت شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند به عنوان یک مسیر موازی در ایجاد اشتغال برای فارغ‌التحصیلان و متخصصان نقش جهش‌زایی را ایفا کنند. بویژه اگر بتوانیم مجموعه قوانین و مصوبات در زمینه فعالیت این شرکت‌ها را به سمت تسهیل و کمک به ایجاد و گسترش این شرکت‌ها و رفع موانع از مسیر حرکت این شرکت‌ها پیش ببریم در نهایت به رشد جهش‌زای فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها منجر می‌شود.

آیا در نقشه جامع علمی کشور برای گنجاندن خلاقیت و نوآوری در مدارس نیز برنامه‌هایی وجود دارد؟

وقتی می‌توانیم از دانشجو توقع داشته باشیم در مسیر نوآوری حرفی برای گفتن داشته باشد که پایه‌های لازم برای این کار در سال‌های اولیه مدرسه در او ایجاد شده باشد. یکی از 13 راهبرد کلان نقشه جامع علمی کشور تمرکز در این بحث و به عبارتی ایجاد تحول در نظام آموزش کشور از حافظه‌پروری به سمت خلاقیت‌محوری است. اقدامات کلی هم ذیل آن دیده شده و طراحی‌های اجرایی لازم انجام شده است. شورای عالی انقلاب فرهنگی با توجه به اهمیت زیربنایی این نکته‌ای که به آن اشاره شده، تصمیم گرفته اقداماتی را انجام دهد که دانش‌آموز از ابتدا با رویکرد خلاقیت‌محور تربیت شده و به انسانی که انباشته‌ای از محفوظات غیرکاربردی و بدون استفاده است مبدل شود‌.

‌بعضی از منتقدان بر این باورند در نقشه جامع علمی کشور نه‌تنها تصویری از شرایط موجود ارائه نشده، بلکه راهبردهای مطرح شده نیز در حد توصیه‌های عمومی و کلی است‌.

این‌که تعیین و تحلیل وضع موجود علم و فناوری در نقشه دیده نشده درست نیست. ما کلی سند پشتیبان نقشه جامع علمی کشور داریم که در آنها گروه‌های مطالعاتی مختلف، تحلیل و توصیف وضع موجود نظام علم و فناوری در حوزه‌های مختلف را مورد بررسی‌های کارشناسی دقیق قرار داده‌اند.

علاوه بر این، همزمان از مجموعه اطلاعات و آمارهای تولیدی دستگاه‌های مختلف عرصه علم و فناوری هم استفاده شده که با مشارکت آنها توصیف و تعیین وضع موجود صورت گرفته و علاوه بر این بر اساس این توصیف‌ها و تحلیل‌ها، چالش‌ها و مزیت‌ها در عرصه‌های مختلف در نظر گرفته شده است. حجم قابل توجهی از اسناد تخصصی این کار در دبیرخانه موجود است، اما وقتی نقشه می‌خواست تصویب شود، شوراهای تخصصی تصویب نقشه جامعه علمی تصمیم گرفت اصلا لزومی ندارد توصیف و تحلیل وضع موجود در متن نقشه جامع علمی کشور قرار گیرد و این تصمیم هم تصمیم درستی بود؛ چراکه این نقشه باید به عنوان یک سند به تصویب شورا می‌رسید و بنابراین تصویب وضع موجود کشور در این سند بی‌معنی بود. مثل این که بگوییم شورای عالی انقلاب فرهنگی وضع موجود را تصویب کرد، بنابراین لزومی نبود اطلاعات و آمار وضع موجود در کشور در متن نقشه‌ای که می‌خواست به عنوان یک سند قانونی تصویب شود، قرار گیرد. بنابراین از متن نقشه خارج شد. اگر این اطلاعات در متن نقشه دیده نمی‌شود به معنی نبودن آن نیست، بلکه تصمیم‌گیری دقیقی بوده که انجام شده است. اما در خصوص این که گفته می‌شود راهبردهای نقشه در حد توصیه است باید بگویم فهم ما و همکاران‌مان این طور نیست. چراکه ما برای هر یک از راهبردها که گفته می‌شود توصیه است ده‌ها اقدام ملی ذیل آن ترسیم کرده و نوشته‌ایم که به تصویب رسیده است. در حقیقت، مکانیسم و راهکار اجرایی‌شدن آن راهبردها را هم دیده‌ایم؛ آن هم به تفصیل. حتی ارتباط هر یک از این اقدامات ملی با هر یک از این راهبردها هم در متن نقشه مشخص شده است. بنابراین این که بگوییم مجموعه راهبردها به توصیه‌های کلی بسنده کرده، قضاوت درستی نیست. اتفاقا اقدامات ملی خیلی تفصیلی تا مرحله اجرایی شدن در متن نقشه وجود دارد.

این نقشه، نقشه جامع‌ علمی است. آیا در این نقشه تعریف جامعی از علم ارائه شده است؟

همان طور که می‌دانید در مورد علم تعاریف متعدد و مختلفی وجود دارد. تعریف علم چیزی نیست که بگوییم شورای عالی انقلاب فرهنگی این تعریف را تصویب کرد. تعریف علم کار دانشگاهی است. ما در متن نقشه، ویژگی‌های علمی را که می‌خواهیم به آن برسیم در مقدمه آورده‌ایم. ولی با توجه به این که تعریف و احراز علم یک کار آکادمیک و دانشگاهی است، صلاح ندیدیم در متن نقشه این تعریف آورده شود. اما نقشه جامع علمی کشور را تعریف کرده و گفته‌ایم مجموعه‌ای جامع، هماهنگ، پویا و آینده‌نگر شامل مبانی، اهداف، سیاست‌ها، راهبردها، ساختارها و الزامات راهبردی علم و فناوری مبتنی بر ارزش‌های اسلامی برای دستیابی به اهداف چشم‌انداز بیست ساله کشور است که این تعریف در نقشه آمده است. اما با توجه به اختلاف نظرهای دانشگاهی، این که حتی یک تعریف را انتخاب کرده و در نقشه بگذاریم بیش از این که کمک کند، آفت‌زا می‌شود. چرا که صاحب‌نظران، نظرات مختلفی دارند. ممکن است گنجاندن چنین تعریفی، عده‌ای را همگام کند. اما به هر حال ویژگی علم و فناوری را که دنبال می‌کنیم در این نقشه آورده شده است.

بعضی‌ها می‌گویند قرار است این نقشه ناظر بر وضع علمی کشور باشد. آیا واقعا همین طور است یا این که قرار است برنامه‌ای را برای رسیدن به علم ارائه کند؟

نقشه جامع علمی کشور نقشه راه است و فصلی به عنوان نگاشت چهارچوب نهاد علم، فناوری و نوآوری در آن گنجانده شده است. نقش این بخش، تقسیم کار ملی در نظام علم و فناوری است. در این نقشه، هم نظارت و ارزیابی دیده شده و هم هماهنگی و اجرایی‌کردن آن. به این ترتیب که سیاستگذاری کلان، نظارت و ارزیابی برای تحقق نقشه جامع علمی کشور در نقشه دیده شده است. اما فقط به این محدود نیست. سیاستگذاری کلان، نظارت و ارزیابی از شئوناتی است که برای شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین نقش می‌کند. در مرحله بعدی تقسیم کار نقشه، سیاستگذاری اجرایی و هماهنگی و انسجام‌بخشی اجرای نقشه جامع علمی کشور مطرح است که این وظیفه برعهده ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور است. بنابراین سهم سیاستگذاری نظارتی و ارزیابی کلان را در نظر دارد که شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام می‌دهد و هم سیاستگذاری اجرایی و انسجام‌بخشی و هماهنگی که در ستاد راهبری اجرای نقش انجام می‌شود. در سطح پایین‌تر باید برای اجرا و فرهنگسازی برنامه‌ریزی شود. بنابراین حتی نقشه جامع علمی کشور وارد مرحله اجرا می‌شود. برنامه‌ریزی اجرایی و فرهنگسازی برعهده وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علم و فناوری رئیس‌جمهور، بنیاد ملی نخبگان، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت آموزش و پرورش، فرهنگستان‌های کشور، جهاددانشگاهی، مرکز همکاری‌های فناوری و نوآوری ریاست جمهوری و سایر وزارتخانه‌ها و نهادهای علمی است. بنابراین هر سه سطح در نقشه جامع علمی کشور دیده شده است. شورای عالی انقلاب فرهنگی محور اصلی نقشه است. ماموریت اصلی نقشه جامع علمی کشور به شورای عالی انقلاب فرهنگی واگذار شده که هم طراحی و هم اجرایی‌کردن آن را دنبال می‌کند.

علم و فناوری، منشاء قدرت

استراتژیست‌های بزرگ دنیا بر این باورند در قرن حاضر کشوری که ‌‌برنامه طراحی شده برای حوزه علم و فناوری نداشته باشد ، محکوم به زوال و نابودی است. یعنی امروز، علم و فناوری به یک مقوله استراتژیک و راهبردی تبدیل شده است. اگر زمانی قدرت نظامی کشورها براساس تعداد سرباز، نیرو، جنگجویان و لشکر ترسیم می‌شد، امروز این قدرت یعنی اقتدار نظامی هم بر پایه تکنولوژی و علم و فناوری است. این‌که هر کشور به چه اندازه از فناوری‌های پیشرفته در حوزه‌های مختلف برخوردار باشد، تعیین‌کننده قدرت و اقتدار کشورهاست. حجم عمده‌ای از اقتصاد دنیا بر پایه محصولات مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته دنبال می‌شود. مدیریت هم این روزها دانش‌بنیان شده و فناوری‌های مختلف مدیریتی در سطح دنیا مورد توجه است.

چشم‌انداز ترسیم‌شده در کشور ما هم کاملا مبتنی بر احساس نیاز و ضرورت بهره‌گیری از علم و فناوری است. در متن سند به جامعه دانایی‌محور اشاره شده، یعنی در اینجا هم ضرورت دانش به عنوان مبنای مدیریت اقتصاد و اقتدار مورد توجه قرار گرفته است. اگر در تصمیم‌گیری علم و دانش را اساس کارمان قرار ندهیم، محکوم به زوال هستیم. بنابراین علم و فناوری در دنیای امروز دارای اهمیت استراتژیک است که در رشد علمی هم ترسیم نقشه جامع علمی تضمین رسیدن به هدف است.

موانع و چالش‌های مختلفی فراروی اجرای نقشه است. بعضی از این موانع حقوقی است. بعضی دیگر نیز فرهنگی، ساختاری و نهادی است که اگر بتوانیم با همکاری دستگاه‌های دیگر این موانع را از میان برداشته و اهتمام جدی دستگاه‌ها اجرای نقشه باشد، می‌توان به آینده علم و فناوری کشور خوشبین بود. نقشه جامع علمی کشور نه‌تنها حوزه علم و فناوری را به پیشرفت‌های شایانی می‌رساند، بلکه می‌تواند تضمین‌کننده پیشرفت کشور در همه حوزه‌ها اعم از اقتصادی و اجتماعی باشد و به افزایش اقتدار کشور منجر شود؛ یعنی این نقشه می‌تواند محوریت رشد و شکوفایی همه عرصه‌ها باشد.

نقش‌های مختلف بازیگران عرصه علم و فناوری

نقشه جامع علمی کشور مانند فیلمنامه‌ای است که در آن برای دست‌اندرکاران حوزه‌های مختلف علم و فناوری نقشی در نظر گرفته شده است.

در طراحی نقشه جامع علمی کشور، چرخه علم و فناوری و نوآوری به صورت کامل در نظر گرفته شده است. بنابراین هر یک از بازیگران در حوزه آموزش، پژوهش، فناوری، نوآوری و تجاری‌سازی می‌توانند ایفاگر نقش‌های اصلی باشند. حلقه اول این چرخه پژوهش است که ماموریت آن تولید علم است. نهادهای مختلف اعم از دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مراکز تحقیقاتی که در تولید علم نقش دارند بازیگران اصلی این حوزه هستند. حلقه دوم این چرخه آموزش است. آموزش هم به معنی ترویج علم است. همه نهادهای آموزشی از آموزش و پرورش تا آموزش عالی بازیگران اصلی این صحنه هستند که در ترکیب ستاد راهبری نقشه و در ترکیب خود نقشه مورد توجه قرار گرفته‌اند. حلقه سوم، تولید فناوری است. نهادهایی مانند پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد تخصصی در حوزه‌های مختلف از بازیگران اصلی در صحنه تولید فناوری هستند که کمک می‌کنند یک تولید علمی به فناوری تبدیل شود. حلقه بعدی، تجاری‌سازی علم و فناوری است که در این عرصه فن بازارها که راه‌اندازی و توسعه آنها به عهده معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری است و همچنین نهادهای ریسک‌پذیر می‌توانند ایفای نقش کنند. صنایع نیز در صنعتی‌شدن کار نقش مهمی را بر عهده دارند. در حقیقت، اگر ویژگی‌های نظام علم و فناوری و نوآوری را که در نقشه جامع علمی کشور ترسیم شده مورد توجه قرار دهید، چند ویژگی مهم وجود دارد که نقش بازیگران هم در این ویژگی‌ها دیده می‌شود. در نقشه جامع علمی کشور تلفیقی از عرضه‌محوری و تقاضامحوری دیده شده است. یعنی فقط این نیست که دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی تولیدات علمی خود‌ را عرضه و ‌سعی کنند با عرضه این دستاوردها یک فشار علم ایجاد کنند تا این به یک فناوری تبدیل شود.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش