صنعت نفت به سمت سبز شدن پیش می‌رود

اگرچه توسعه صنعتی در عرصه بین‌المللی با سرعت در حال پیشرفت است، اما باید توجه داشت لازم است به منظور حفظ محیط برای نسل‌های آینده حداقل‌هایی را برنامه‌ریزی کرد.

در کشور ما نیز در یک دهه اخیر این مساله جدی گرفته شده است. ما در میان کشورهای منطقه ازجمله کشورهایی هستیم که روند تولید علم در کشورمان سرعت گرفته و به دنبال آن، توسعه صنعتی در حوزه‌های مختلف و بویژه صنعت نفت مورد توجه قرار گرفته است.

پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان یکی از بازوهای مشاوره قوی در حوزه نفت مطرح است. در نشستی که به مناسبت روز جهانی محیط‌زیست در این پژوهشگاه برگزار شد، با دکتر ابراهیم علایی، رئیس پژوهشکده محیط‌زیست و بیوتکنولوژی پژوهشگاه صنعت نفت درباره نقش این پژوهشکده در حوزه عملیاتی و فرهنگسازی برای ایجاد زیرساخت‌هایی برای حفظ محیط‌زیست در کنار توسعه صنعت نفت گفت‌وگو کرده‌ایم.

پژوهشکده محیط‌ زیست در توسعه پایدار و پویا در صنعت نفت چه نقشی ایفا می‌کند؟

مقدمه توسعه پایدار و پویا، توجه به بضاعت‌ها و زیرساخت‌های طبیعی منطقه از جمله محیط‌زیست است که حوزه‌های مختلفی از جمله بخش زنده و غیرزنده را شامل می‌شود. امنیت بخش زنده در تنوع زیستی است که تحت عنوان ژنوم حیاتی از آن نام برده می‌شود. کشور ما یک کشور چهارفصل است و این ویژگی به منزله برخورداری از غنای زیستی و ژنتیکی عظیمی است. یکی از وظایف اصلی ما حفظ این ذخیره خدادادی است. به عنوان مثال در کل قاره اروپا که کشورهای صنعتی متعددی را در بر می‌گیرد، حداکثر 4000 گونه گیاهی یافت می‌شود و این در حالی است که در کشور ما به تنهایی بالغ بر 8000 گونه گیاهی وجود دارد. بنابراین نگاه بخشی از توسعه صنعتی باید به حفظ تنوع زیستی و ذخیره‌گاه‌ها معطوف شود تا این ثروت برای نسل‌های بعدی حفظ شود. در حوزه غیرزیستی نیز با توجه به توسعه صنعتی تغییراتی را در محیط‌زیست ایجاد می‌کنیم که این تغییرات الزاماتی را به دنبال دارد. همان الزاماتی که در دهه 1960 در استکهلم به تشکیل سازمان محیط‌زیست ملل منجر شد. بر این اساس، کشورها ملزم شدند به ازای هر گونه آلودگی که در محیط ایجاد می‌کنند برنامه‌ها و پروتکل‌هایی متناسب با برنامه‌های بین‌المللی داشته باشند تا نسبت به حذف و کنترل آلاینده‌های مختلف محیطی تلاش کنند. در پژوهشکده بیوتکنولوژی و محیط‌زیست سه گروه بزرگ برای این منظور تشکیل شده است که متناسب با اصل پنجاه و یکم قانون اساسی که الزاماتی را برای سازمان‌ها و صنایع ایجاد کرده، این سه گروه تلاش می‌کنند در کنار فرآیند توسعه صنعتی و احداث پالایشگاه حداقل‌هایی را برای حفظ محیط‌زیست رعایت کنند. برای مثال، هر آنچه تحت عنوان پساب و خروجی‌های آلوده در مناطق نفتی تولید می‌شود از طریق مراکزی تصفیه شده و بعد وارد دریا می‌شود. توسعه سیستم‌های تصفیه و ارزیابی سیستم‌های موجود در مناطق جنوبی بویژه در مناطق خشک که تامین آب در آنجا بحث حیاتی است، با هدف بازیافت پساب‌های صنعتی یکی از اولویت‌های مهم در این پژوهشکده است که از ورود پساب‌ها به محیط و آلودگی‌های خشکی و آبی جلوگیری می‌کند. علاوه بر این، اگر بتوانیم پساب‌های صنعتی را در حد استانداردهای خاصی تصفیه کنیم، می‌توانیم در حوزه‌های مختلف مورد بهره‌برداری مجدد قرار دهیم که در منطقه پارس جنوبی این طرح را با همکاری مجتمع پتروشیمی مبین آغاز کرده‌ایم.

پژوهشکده محیط‌ زیست برای رسیدن به این هدف چه برنامه‌هایی را تدارک دیده است؟

پژوهشکده محیط‌زیست و بیوتکنولوژی، مناطق نفتی جنوب کشور را در دو بخش ساحلی و فراساحلی با همکاری شرکت نفت فلات قاره مورد ارزیابی قرار می‌دهد و برنامه زیست‌محیطی جامعی در 12 مرحله پیش‌بینی شده است که بخش متنوعی از پایش و ارزیابی آلاینده‌ها تا تعیین میزان آلودگی رسوبات را در برمی‌گیرد. در قطب‌های صنعتی آلودگی به دو شکل دیده می‌شود. آلودگی منطقه‌ای مجموعه‌ای از آلودگی‌هاست که در حجم وسیع جغرافیایی رها می‌شود؛ مانند آلودگی هوا در منطقه عسلویه. اما در کنار آلودگی‌های منطقه‌ای، در بخش‌های خصوصی و قطب‌های پتروشیمی گاهی آلودگی نقطه‌ای یا مقطعی است و قسمت‌های مختلفی از محیط را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد؛ مانند خروجی پساب‌ها. در این شرایط برنامه‌هایی برای کنترل خروجی پساب‌ها در نظر گرفته می‌شود. یکی از بالاترین توانمندی‌های هر منطقه توانایی اکولوژیکی آن منطقه برای خودپالایی است. منظور از خودپالایی این است که یک منطقه از نظر زیست‌بومی در چه شرایطی قرار دارد و چه میزان آلودگی را می‌تواند به طور خودکار پالایش کند. در این شرایط در نظرداشتن برنامه‌هایی برای توسعه اکوسیستم منطقه، ظرفیت خودپالایی منطقه را افزایش می‌دهد.

آیا فقط با در نظرداشتن چنین برنامه‌هایی می‌توان به هدف نهایی دست یافت یا این که عملیاتی‌شدن این برنامه کلید رسیدن به هدف است؟

محیط‌زیست یک بخش پویاست و نمی‌توان با استناد به داده‌هایی که سال گذشته داشته‌ایم، برنامه جامعی تعریف کنیم. ما در این پژوهشکده دو هدف کلان را دنبال می‌کنیم. قرار است پژوهشگاه صنعت نفت در منطقه نفت پارس یک مرکز منطقه‌ای راه‌اندازی کند که مرکز منطقه‌ای پارس نامیده می‌شود. برای راه‌اندازی این مرکز بخش اصلی زیرساخت هاست که باید به عنوان یکی از اولویت‌های ضروری مورد توجه قرار گیرد. بخش دوم، رصد فعالیت‌هایی است که در مناطق نفتی برای حفظ محیط‌زیست انجام می‌شود. با توجه به اهمیت منطقه خاورمیانه و خلیج‌فارس به دنبال ایجاد تعاملات بین‌المللی هستیم. مناطقی مانند خلیج‌فارس یک‌سری الزامات منطقه‌ای دارد و از تمام دنیا در این حوزه برای کنترل آلودگی‌ها مشارکت دارند و موفقیت ما در کنترل آلودگی‌ها در مناطق جنوبی و بویژه منطقه ویژه اقتصادی پارس می‌تواند نقش مهمی در حفظ جایگاه ما در این همکاری‌ها داشته باشد.

با توجه به این طرح‌ها و برنامه‌هایی که به آن اشاره کردید، افق آینده پژوهشکده محیط‌ زیست و بیوتکنولوژی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

یکی از بحث‌هایی که سال گذشته با همکاری معاونت فناوری پژوهشگاه صنعت نفت و بسیاری از پژوهشگاه‌های دیگر مطرح شد، تدوین سند راهبردی زیست فناوری بود که حوزه‌های متعددی را شامل می‌شود. این سند شامل موضوعات مختلفی مانند ازدیاد برداشت میکروبی، پاکسازی به روش زیستی و کنترل آلایندگی سوخت‌های مختلف است که اجرای هر یک به برنامه‌های عملیاتی متعددی نیاز دارد. در این طرح استراتژیک بخش‌های مختلف و قطب‌های علمی و پژوهشی همکاری دارند تا از پتانسیل‌ها و توانمندی‌های کشور استفاده شود و بتوانیم در کوتاه‌مدت به دانش فنی فناوری‌هایی که در حوزه صنعت نفت کاربرد دارد دست پیدا کنیم و بتواینم طرح‌های متعددی را در کشور عملیاتی کنیم.

جزیره سبز سیری

یکی از طرح‌های مطرح زیست‌محیطی این پژوهشگاه طرح جزیره سبز سیری است. به طور اختصاصی، طرح وسیعی از دو سال پیش برای جزیره سیری مطرح شد تا به عنوان یک الگو شناخته شود و براساس این برنامه‌ها می‌توان جزیره سیری را به یک منطقه سبز تبدیل کرد.

در حقیقت در طرح جزیره سبز سیری برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای در نظر داریم تا بتوانیم حداقل صدمات زیست‌محیطی را در این منطقه متحمل شویم و به توسعه پایدار برسیم. در این صورت جزیره سیری به یک منطقه صنعتی اکولوژیک تبدیل می‌شود و علاوه بر ایجاد ارزش افزوده می‌توانیم ثروت خلق کنیم. برای این جزیره یک سند راهبردی تدوین شده که براساس آن اولویت‌ها هم مشخص شده است.

برای مدیریت پسماندهای جامد در این جزیره یک طرح جامع در نظر گرفته شده که در مرحله ساخت کارخانه کمپوست است تا بتوان پسماندها را به محصولی قابل استفاده در جزیره تبدیل کرد. همچنین طرح دیگری نیز برای بازیافت لجن‌ها و بقایای هیدروکربنی در نظر گرفته شده است.

صنعت نفت، ریخت و پاش‌هایی دارد که که به آلودگی‌های زیست محیطی از جمله آلودگی خاک منجر می‌شود. بنابراین ضروری است در کنار توسعه صنعت نفت فناوری‌های زیستی برای پاکسازی خاک‌های آلوده به مواد نفتی در نظر گرفته شود. اگرچه در بسیاری از جراید و نشریات خبرهایی درباره کشف باکتری‌های نفت‌خوار منتشر می‌شود، اما ماهیت کار به این سادگی نیست و استفاده از این باکتری‌های برای پاکسازی مناطق نفتی در عمل بسادگی امکان‌پذیر نخواهد بود.

در پژوهشگاه صنعت نفت دو فناوری برای این کار در نظر گرفته شده است. در مناطق جنوبی که اصطلاحا دو فصل هستند و تغییرات آب و هوایی در این مناطق را می‌توان در قالب دو فصل در نظر گرفت از یک فناوری اختصاصی برای پاکسازی خاک‌های آلوده استفاده می‌شود.

در مناطق سردسیر مانند منطقه نفتی خانگیران نیز برنامه جامعی درنظر گرفته شده است که براساس این برنامه در این مناطق از فناوری‌های زیستی دیگر برای پاکسازی خاک‌های آلوده استفاده می‌شود. یکی از پشتوانه‌های اصلی برای این کار بانک ذخیره ژنی نفت است که پژوهشگاه در اختیار دارد.

باید توجه داشت که توسعه فناوری‌های زیستی مستلزم وجود ذخیره‌های ژنی است. به عبارت دیگر، می‌توان براساس داده‌های استخراج‌شده از شناسایی میکروارگانیسم‌ها براساس تکنولوژی‌های روز دنیا از این موجودات برای توسعه فناوری استفاده کرد.

فرانک فراهانی‌جم ‌- گروه دانش