باید عِرق بومی داشته باشیم

یکی از ویژگی‌‌های سریال‌های شما ایرانی بودن آنهاست. به گونه‌ای که هر ایرانی می‌تواند براحتی با آن ارتباط برقرار کند. در این زمینه صحبت کنید.

یکی از دلایلی که باعث می‌شود شما این‌طور از کار من تعریف کنید برمی‌گردد به تعلق خاطری که به فرهنگ بومی ایرانی دارم. آنقدر که از خواندن یک متن کلاسیک ایرانی لذت می‌برم، شاید از آثار خوب کشورها و فرهنگ‌های دیگر غرق لذت نشوم. فیلم‌های خوبی که از کشورهای دیگر دوبله می‌شوند و کارهای قوی، خوب و لذت‌بخشی به حساب می‌آیند، نمی‌توانند برای من جای مطالعه مثنوی یا مجموعه گلستان و بوستان و بقیه متون ایرانی را بگیرند. من در ارزیابی‌هایم نکاتی را می‌بینم که ظاهرا تذکرش هم به جایی نمی‌رسد! مثلا نزدیک‌ترین، معمول‌ترین و مقدس‌ترین متنی که در جهان وجود دارد، قرآن است. نحوه قصه‌گویی در قرآن شیوه خاصی است که بسیار هم مورد توجه قرار گرفته است. مساله این است نباید به داستان‌هایی که در قرآن مطرح شده یک وجهی نگاه شود؛ یعنی نباید به معانی دقت کرد. اینها می‌تواند برای ما راهنما باشد. استفاده قرآن یک‌جانبه و تک‌خطی نیست. مفسرها خیلی تاکید می‌کنند که قرآن را یک وجهی نبینیم. قرآن خیلی جامع‌تر از این حرف‌هاست. یکی از جامعیت‌های قرآن همین است. وقتی داستان یوسف و زلیخا را به‌عنوان احسن القصص به کار می‌برد، مفسرها هم تاکید می‌کنند، این داستان، بهترین داستان قرآن است. تقصیر من چیست کسانی که کارهای من را ارزیابی می‌کنند این متون را مطالعه نمی‌کنند. اگر درست مطالعه می‌کردند پی به این نکته می‌بردند که مثلا تکرار به‌عنوان یکی از اصول فرم، از پایه‌های روایت است.

مساله این است که مردم ما به سنت‌ها احترام می‌گذارند و سنت‌ها برایشان مهم است. مثلا برای شب یلدا از گوشه و کنار ایران برای من پیام تبریک یلدا آمده بود. مردم علاقه‌مند به سنت‌ها هستند و سنت‌ها را فقط با عنوان نمی‌شناسند، بلکه با مجموعه صفات و نشانه‌هایی که این آیین‌ها در فولکلورشان موجود است، می‌شناسند. جالب اینجاست که از مردم کاملا روستایی تا آدم‌های روشنفکر و تحصیلکرده، ارتباط بسیار خوبی با کارهای من برقرار می‌کنند. اگر این تعداد، درصد بالایی از مردم نباشند به هر حال درصد قابل توجهی از جامعه را تشکیل می‌دهند. اگر درصد بالایی از جامعه با این کار ارتباط برقرار نمی‌کنند، شاید به این دلیل باشد که مشکل بیرونی‌ای وجود دارد. ممکن است ناشی از عادت ذهنی‌ای باشد که فیلم‌های سطحی، تقلیدی و جعلی باب کرده‌اند و به وجود آورده‌اند. به نظر می‌رسد تجاهل راحت‌ترین کار ممکن است. افرادی در سینما و تلویزیون ما وجود دارند که بدون هیچ سوادی به نقد فیلم می‌پردازند. من در تمام مصاحبه‌هایم گفته‌ام «روزی روزگاری» بدون شک به دلیل کسب تماشاچی در تاریخ تلویزیون بی‌نظیر است. این را نه به خاطر تعریف ازخودم می‌گویم که از روی آمار می‌گویم. آمار نشان داده این سریال، جزو پربیننده‌ترین سریال‌های تلویزیون بوده است. هیچ کار دیگری پیدا نمی‌کنید که به اندازه روزی روزگاری تعدد پخش داشته باشد. از موقعی که سروش سی‌دی کار را منتشر کرده، فراوان بوده‌اند کسانی که این کار به آنها معرفی شده و آنها هم به سریال علاقه‌مند شده‌اند. از همین جوان‌های امروزی به من می‌گفتند بالای 50 بار این سریال را دیده‌اند و سیر نشده‌اند. همین روزی روزگاری با این‌که این همه سال‌ها از پخش اولش گذشته، اما هنوز طرفدار دارد.

بله. ابتدا تا 50 درصد کار که به قسمت هفتم و هشتم رسیدیم، واکنش‌های منفی از تماشاچی داشتیم. به همین دلیل هم پخش قسمت اول تا هفتم سریال در اولین بار که روی آنتن می‌رفت، فدای این واکنش‌های منفی شد. دوستان فعال در پخش بعد از هر قسمت سریال که پخش می‌شد، هراسان می‌آمدند و تذکرهایی می‌دادند که ریتم کند است و مردم کار را نمی‌بینند و فلان سکانس باید حذف شود.

آشنا نبودن با لحن کار بود که باعث شد چنین اتفاقاتی بیفتد. ریتمی که کار داشت کاملا برای آن‌گونه سریال داستانی مناسب بود، اما تماشاگر به این نوع کار عادت نداشت. البته در چنین مواردی، آرام‌آرام مخاطب به یک سریال داستانی عادت می‌کند تا به آن علاقه‌مند شود. این قضیه در قسمت هفتم به بعد به بار نشست. آرام آرام تماشاچی با روند کار آشنا شد. از 50 درصد کار به بعد شیفته و واله سریال شد! بعد هم در تکرار سریال، آن هفت قسمت اول که در پخش اول با کلی اعتراض همراه بود به‌عنوان بهترین قسمت‌ها شناخته شد و این سریال نسل به نسل با مردم ارتباط برقرار کرد تا امروز.

اول این‌که علاقه پدیدآورنده اثر به فرهنگ بومی، یک علاقه واقعی باشد نه سفارشی. الان وزارت ارشاد وام‌هایی می‌دهد برای فیلمسازی بومی. بعضی‌ها فقط برای گرفتن وام به این نوع فیلمسازی رو‌ می‌آورند و چنین فیلم‌هایی می‌سازند. باید فیلمساز علاقه واقعی داشته باشد تا بومی بودن در کارش مشخص شود. دوم این‌که فیلمساز در این فرهنگ غرق باشد. همان‌طور که اشاره کردم فیلمساز باید لذت ببرد از پرداختن به این فرهنگ و گشت و گذار در آن. فیلمساز باید بتواند سراغ متون بزرگان ایرانی برود. وقتی سراغ این متون برود اصلا سیر نمی‌شود. وقتی سراغ شاهنامه بروید به یک‌بار خواندن اکتفا نمی‌کنید. درباره آثار دیگر هم صادق است. شرط بعدی که بسیار مهم است این که آنها که در راس امور قرار می‌گیرند باید قدرت تشخیص داشته باشند. کارهای بومی را بشناسند و آن را غریبه نبینند. برای کار اولم نقدی بر کار نوشته شده و آن را الهام گرفته از غرب معرفی کرده بود! این به خاطر کم‌دانشی و عدم شناخت فرهنگ خودی است. این تشخیص در میان ناظران و ارزیاب‌ها هم کم است. در بین منتقدان که صفر مطلق است!

نوع کار من، تجاری تلقی نمی‌شود. در سینما بخشی از واکنش و استقبال تماشاچی به من برمی‌گردد که فیلمساز هستم و مجموعه عواملی که فیلم را به وجود می‌آورد. تقریبا بخشی از فروش فیلم هم به شرایط بیرونی و نحوه اکران و سالن‌های سینما مربوط می‌شود. وقتی سینما به گیشه و کسب درآمد بیشتر متکی است برای من معذوریت‌هایی اخلاقی ایجاد می‌کند. برایم خیلی سخت است وقتی کسی روی کار من سرمایه‌گذاری می‌کند و احیانا در مواردی که از اختیار و عهده من خارج بوده، فیلم جواب نمی‌گیرد. مگر این‌که به موضوعی خیلی اطمینان داشته باشم و بدانم سرمایه‌ای را که برایش گذاشته شده برمی‌گرداند. تاکنون به چنین طرحی دست پیدا نکرده‌ام که اینقدر اطمینان پشتش باشد.

این‌طور نیست که من نخواهم. در شبکه‌های مختلف کارهای تصویب شده‌ای دارم که شرایط تدارک تهیه‌شان وجود ندارد. این فواصل به این معنا نیست که من آمادگی کارها را ندارم. به من سهمیه برای ساخت سریال کم داده می‌شود. در واقع باید تشخیص بدهیم دنبال چه چیزی هستیم. وقتی چیزی را می‌خواهیم و کاری ارائه می‌شود باید تشخیص بدهیم این همان چیزی است که می‌خواهیم. به هر حال تلاش می‌کنیم، ولی اگر هم به جایی نرسید به معنای تلاش نکردن نیست. این تلاش می‌تواند جریان‌ساز باشد و راهگشای کارهای دیگر. تاثیر این کاری که من می‌کنم را باید نسبت به کاری که بقیه دوستان انجام می‌دهند بررسی کرد. کارهای زیادی انجام می‌شود که شاید مخاطب هم بپذیرد ولی بقیه کارگردانان و فیلمسازان تاثیری از آن نگیرند. در واقع آن کار در فرم و انتخاب موضوع، تذکری ندارد. ولی من سعی می‌کنم کارهایی بسازم که برای فیلمسازان دیگر هم تذکر و الگویی داشته باشد.