دیدن زمین را فراموش نکنیم

همین پدیده گردشگری که زاده سفر است ـ سفری که از ابتدای خلقت انسان جزو جدایی‌ناپذیر زندگی‌اش بوده ـ امروزه براساس عوامل مختلفی طبقه‌بندی می‌شود.

گاه مدت زمانی که در سفر هستیم، گردشگری را به دو دسته کوتاه و بلندمدت تفکیک می‌کند. گاهی هم فصلی که در آن به سفر می‌رویم دو نوع از گردشگری زمستانی ـ از آبان تا فروردین ـ و تابستانی ـ از اردیبهشت تا مهر ـ را از یکدیگر متمایز می‌کند. گاه مکان جغرافیایی مقصدمان، به پدیده گردشگری پسوند ساحلی، کوهستانی، دریایی، جزیره‌ای، شهری، روستایی، فضایی و... می‌دهد و گاهی نیز انگیزه و هدف ما از مسافرتمان نام گردشگری تفریحی، فرهنگی، آموزشی، مذهبی، اجتماعی، ورزشی، درمانی، بازرگانی یا اکوتوریسم به خود می‌گیرد.

اما این تفکیک‌ها و تعریف‌ها ‌محدود به مباحث آکادمیک و علمی نمی‌شوند. با آگاهی یافتن به زوایای مختلف گردشگری به‌عنوان پدیده محبوب قرن حاضر، جوامع این قدرت را کسب می‌کنند که از گردشگری بیشترین سود و کمترین آسیب را دریافت کنند؛ چه به عنوان جامعه مبدا (جامعه مسافر) و چه به‌عنوان جامعه مقصد (جامعه میزبان).

یکی از مفاهیم نویی که با گسترش روزافزون صنعت گردشگری، به این عرصه وارد شده، ژئوتوریسم یا گردشگری زمین‌شناسی است که از زیرمجموعه‌های اکوتوریسم به شمار می‌آید. ژئوتوریسم از دو واژه «ژئو» به معنای زمین و «توریسم» به معنای گردشگری پدید آمده است. این واژه نخستین بار سال 2002 در مطالعات صنعت گردشگری مورد توجه قرار گرفت و در مجله نشنال جغرافی به آن اشاره شد و به سرعت به کانون توجه تبدیل شد؛ چه از جانب گردشگران و چه از جانب برنامه‌ریزان، پژوهشگران و متصدیان تور.

در بحث ژئوتوریسم، به علوم زمین به ویژه جغرافیای طبیعی، زمین‌شناسی، ژئوفیزیک و سایر علوم طبیعی توجه می‌شود. بنابراین ژئوتوریسم را می‌توان به نوعی علم بررسی و بهره‌گیری از شکل‌های ناشی از فرآیندهای بیرونی زمین برای توسعه گردشگری دانست؛ این فرآیند باعث به وجود آوردن شکل‌های مختلف خشکی‌ها با چشم‌اندازهای گوناگون می‌شود که شرایط زیستی و آب و هوایی سبب دگرگونی محیط‌های مختلف شده و در هر منطقه با ویژگی اقلیمی خاص، شرایط متفاوتی پدید می‌آید، اما نباید به ژئوتوریسم تنها از بُعد زمین‌شناسی و زیست‌محیطی پرداخت. بلکه باید به این نکته توجه کرد که میراث تاریخی نیز در این مفهوم جایگاه مهمی دارد. در میان تعریف‌های فراوانی که طی عمر کوتاه این شاخه از گردشگری ارائه شده است، جامعه ملی جغرافیا (National Geography Society) توانسته تعریفی جامع از ژئوتوریسم ارائه کند: «شکلی از توریسم که ویژگی‌های جغرافیایی منطقه، محیط زیست، زیبایی‌های بومی، میراث تاریخی و کیفیت بهتر زندگی محلیان را محافظت کرده یا آن را گسترش می‌دهد».

ژئوتوریسم با پایداری رابطه‌ای تنگاتنگ دارد و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقصد است. یعنی هدایت گردشگران به نحوی که محل مورد بازدید برای نسل‌های آینده هم همان طور باقی مانده و قابل استفاده باشد. در ژئوتوریسم پایدار، گردشگری با استفاده از امکانات محلی و با کمک مردم بومی توسعه می‌یابد تا آیندگان نیز از کیفیت بالا و ارزش‌های حفاظتی این مناطق بهره ببرند. در مقوله توسعه پایدار، ژئوتوریسم همچون سایر مباحث صنعت توریسم، مدیریت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و این اهمیت در ژئوتوریسم با محوریت «زمین» به عنوان میراثی با ارزش برای نسل آینده صدچندان می‌شود.

یکی از مسائل مهمی که بر گردشگران و جامعه میزبان تاثیرات عمیقی بر جای می‌گذارد، مقوله حمل و نقل به سایت‌های ژئوتوریستی است. برای حفظ و ارتقای جذابیت‌های منطقه مقصد و همچنین رضایت گردشگران، دسترسی به کلیه وسایل نقلیه و امکانات مرتبط با آن، باید آسان و بدون تلف‌کردن وقت باشد. این وسایل باید برای همگان قابل استفاده بوده و در صورت نیاز به خرید و فروش بلیت، این امر باید به راحتی و بدون تشریفات اضافه صورت گیرد. وجود تنوع در سیستم حمل و نقل گرچه یکی از فاکتورهای مهم آسایش گردشگران محسوب می‌شود، اما سنجش میزان تناسب وسیله نقلیه با شرایط ویژه منطقه (همچون آب و هوا، پوشش گیاهی و جانوری و...) در راستای دستیابی به گردشگری پایدار، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای نمونه جنگل‌های دریایی حرا یکی از سایت‌های ژئوتوریستی مهم است و جزو مناطق حفاظت شده محسوب می‌شود. متاسفانه این جنگل‌ها در اثر استفاده مردم محلی و گردشگران از قایق‌های موتوری که سر و صدای زیادی تولید می‌کنند به جانداران این منطقه که شمار بسیاری از آنان را پرندگان مهاجر تشکیل می‌دهند، آسیب‌های فراوان وارد می‌شود.

بهتر است ترجیحا از سفر به سایت‌های ژئوتوریستی به تنهایی و بدون راهنما پرهیز کنید. سعی کنید بیشتر از طریق تورهای گردشگری که در این زمینه فعالیت حرفه‌ای دارند به این سایت‌ها وارد شوید. با بهره‌گیری از راهنمایان محلی و آشنا به محل، میزان آسیبی که ناخواسته ممکن است به مقصد وارد شود و همین طور آسیب‌های احتمالی که ممکن است گردشگران را تهدید کند به میزان زیادی کاهش خواهد یافت. استفاده از وسایل نقلیه شخصی را به حداقل برسانید. بهتر است مسافت‌های کوتاه را پیاده طی کنید. (البته شرایط خاص سالمندان، معلولان، کودکان و افراد مریض نیز در نظر گرفته شود.)

در بخش ژئوتوریسم که گردشگران بیشتر ساعت‌های روز را نزدیک به طبیعت و دور از امکانات رفاهی شهری می‌گذرانند، وجود محلی برای استراحت و کسب انرژی از دست رفته بسیار ضروری است. البته با توجه به اهمیت سایت‌های ژئوپارک‌ها و آسیب‌پذیر بودن بیشتر آنها نیاز است تا در ساخت اقامتگاه‌ها در محدوده ژئوپارک‌ها بسیار دقت کرد و تا حد ممکن آنها را براساس معماری بومی و با استفاده از مصالح محلی و سازگار با محیط ژئوپارک‌ها ساخت.

باید به این موضوع مهم توجه داشت که حتی طبیعت‌گردان و گردشگران تاریخی ـ فرهنگی و نیز محققان هم در کنار گشت‌های مرتبط با سلیقه خویش نیاز به اماکنی برای تفریح دارند؛ اماکنی چون مجموعه‌های تفریحی کودکان و بزرگسالان، سالن‌های ورزشی و زیبایی، گردشگاه‌های خانوادگی، مراکز هنری و فرهنگی مانند موزه و نمایشگاه و... تجربه ثابت کرده است که اجرای بازی‌های محلی، جشن‌ها و مراسم سنتی همیشه برای گردشگران بسیار جذاب بوده و خاطره‌ای خوش را در ذهن آنان به جا می‌گذارد. مشارکت دادن مردم محلی در ایجاد مراکز تفریح و سرگرمی گردشگران، در انتفاع جامعه محلی و ایجاد درآمد اقتصادی آنان تاثیرگذار خواهد بود؛ علاوه بر آن که تغییرات منفی فرهنگی ـ اجتماعی کمتری ایجاد می‌شود. نکته دیگر پرهیز از ایجاد هرنوع آلودگی هوا، آلودگی صوتی و خصوصا آلودگی محیطی است.

اگر شما نیز تاکنون ژئوتوریست بوده‌اید یا با توجه به آنچه که خواندید علاقه‌مند بازدید از سایت‌های ژئوتوریستی شده‌اید یا در نزدیکی یکی از این مقصدهای گردشگری زندگی می‌کنید، می‌توانید با انجام چند راهکار ساده ولی ارزشمند و تاثیرگذار در نگهداری «زمین» این میراث ارزشمند الهی نقش داشته باشید. در شماره بعدی با اشاره به مهم‌ترین ژئوپارک‌های ایران به این راهکارهای ساده نیز خواهیم پرداخت.