کار ما پنجره بازکردن است

خیلی زود مشخص شد این سازمان از آنجا که کاملا بین دولتی عمل می‌کند و برنامه‌ای برای تاثیر‌گذاری بر روح و جان ملت‌ها ندارد، ناموفق است.

این بود که سازمان یونسکو با این دیدگاه که تصمیم برای جنگ از تفکر بشر به وجود می‌آید، پس میل به صلح هم باید در فکر بشر کاشته شود، در کنار سازمان ملل متحد به وجود آمد تا از طریق ترویج همکاری‌ میان ملت‌ها در حوزه آموزش علوم و فرهنگ زمینه‌ای را فراهم آورد تا همگان به عدالت، حاکمیت قانون، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همه، بدون توجه به تفاوت‌های نژادی، جنسیت، زبان و مذهب، مطابق با منشور ملل متحد احترام بگذارند و این احترام به یک ارزش جهانی تبدیل شود.

در این میان از آنجا که پیاده‌سازی این اهداف بزرگ به تعامل و همفکری با دولت‌ها نیاز داشت، توصیه شد هر​کشوری با توجه به شرایط داخلی خود به تاسیس یک کمیسیون ملی اقدام کند تا پلی بین سازمان یونسکو، مردم و دولت متبوعش باشد.

در آستانه روز جهانی علم، پای گفت‌وگوی دکتر محمدرضا سعیدآبادی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو و عضو هیات علمی دانشگاه تهران نشستیم تا بدانیم نگاه این کمیسیون ملی به دانش و نقش آن در ایجاد صلح، رفاه عمومی و توسعه پایدار چیست.

یکی از اهداف کمیسیون ملی یونسکو، کوشش در راه غنی‌کردن اندیشه بشری با استفاده از نشر و توسعه دانش ذکر شده است. دانش از نظر سازمان شما یعنی چه؟

بله، من همه اینها را گفتم تا برسم به این‌که دانش و علوم از نظر یونسکو به چه معنی است. تصور ما در یونسکو این است که مفهوم دانش یعنی این‌که مردم عامی متوجه حضور و تاثیر علم در زندگی‌ روزمره‌شان شوند. بفهمند شیمی و فیزیک چه نقشی در رفاه و آسایش و امنیت ما در خانه و کار و جامعه ایفا می‌کند. جنگل در زندگی ما دارای چه نقش ویژه‌ای است و هزاران موضوع دیگر که سبب می‌شود مردم با درک بهتری که از دانش پیدا می‌کنند، زندگی بهتری داشته باشند. موضوعاتی مثل آب، محیط‌زیست، اقیانوس، آموزش مهندسی و بسیاری از علوم دیگر موضوع علوم و دانش هستند و این‌که این دانش چگونه باید در اختیار عموم قرار گیرد و چگونه باید آموزش داده شوند تا به صلح کمک کنند.

در حوزه اجتماعی و علوم انسانی، موضوعاتی مثل جهانی‌شدن، جوانان و زنان و همچنین معضل بزرگ مدیریت دگرگونی‌های اجتماعی کشورها از جوامع سنتی به جوامع مدرن که قطعا ناهنجاری‌هایی را باعث خواهد شد، همه اینها بحث‌هایی هستند که باید در جوامع علمی بررسی و تحقیق شود و قطعا در کیفیت زندگی مردم تاثیر می‌گذارند.

این‌که بیاییم بگوییم توسعه علمی برابر است با زندگی بهتر مردم و صلح و آرامش، لزوما ممکن است این معادله، معادله درستی نباشد. یعنی صرف علم و توسعه علمی به تنهایی نمی‌تواند مردم را به زندگی بهتر و آرامش بیشتر و در درجه رویایی آن صلح و امنیت پایدار برساند. ما در یونسکو اعتقاد راسخ داریم که علم و دانشی به زندگی بهتر مردم کمک می‌کند و صلح جهانی ایجاد می‌کند که علاوه بر ماهیت دانش محور و پژوهش محور خود دو عامل دیگر را در دل نهفته داشته باشد.

عامل اول این است که علم و دانش باید همراه با اخلاق باشد تا به صلح منجر شود و عامل دوم این‌که علمی باید مورد توجه قرار گیرد و زمینه توسعه آن فراهم شود که قرار است در خدمت صلح قرار گیرد. اگر دانش با این دو معیار همراه بود زندگی مردم بهتر و صلح جهانی هم در سایه آن ایجاد خواهد شد.

راه اجرایی از نظر یونسکو پیش از هر چیزی این است که باید زیرساختی فراهم شود تا کشورهای در حال توسعه دستاوردهای علمی و تجربیات و دانسته‌های خود را بین همدیگر به اشتراک بگذارند و از تجربیات هم استفاده کنند.

امروز چرخه علمی، اطلاعاتی و خبری بسیار یکطرفه است. اطلاعات به کشورهای شمال می‌رود، پردازش و دسته‌بندی شده و آن موقع وارد چرخه اطلاعاتی می‌شود و تازه بعد از آن بقیه شروع به استفاده از آن می‌کنند. یعنی کشورهای جنوب خودشان حلقه تبادل اطلاعات ندارند و اطلاعات یک کشور همتراز خود را وقتی در یک کشور شمالی فیلتر شد، مطابق سلیقه و سیاست‌های آن کشور شمالی دریافت کرده و به کار می‌بندند. پس باید همکاری و تبادل اطلاعات و اشتراک دانسته‌ها را در کشورهای جنوب به یک ارزش تبدیل کرد.

دوم این‌که باید همکاری بین شمال و جنوب ایجاد شود. این کار با ایجاد مراکز تبادل اطلاعات که اکنون یونسکو در این زمینه شوراهای بین‌المللی در حوزه دانش و فرهنگ و اطلاعات ایجاد کرده است، اتفاق خواهد افتاد. برای مثال دستاوردهای علمی در حوزه آب در شورای بین‌المللی آب یونسکو ضبط و به اشتراک گذاشته می‌شود تا کشورهای مختلف بتوانند از دستاوردهای علمی دیگر اعضا استفاده کنند. یونسکو در هر زمینه‌ای که امکان وجود داشته باشد ظرفیت‌سازی ایجاد می‌کند تا علم و دانش را در خدمت جامعه قرار دهد و سبب کاهش درد و رنج جامعه شود چون یکی از مهم‌ترین وظایف علم و دانش از نظر یونسکو کاستن از رنج و درد بشر است.

از سویی دیگر، یونسکو موافق نیست ​دانشگاه‌ها برای رسیدن به رتبه بالای جهانی که این روزها به یک تجارت مهم تبدیل شده است، فاکتورهایی را در راستای موضوعات بین‌المللی ایجاد کنند و از کشور خود و نیازهای آن غافل شوند. اگر چه دانشگاه‌ها باید از نظر سطح علمی پیشرفت کنند، اما بعضی طرح‌ها به درد کشور نمی‌خورد و بنابراین ما اصرار داریم دانشگاه‌ها با توجه به مصائب محلی تحقیق و توسعه علمی انجام دهند.

اگر سوال کنید که چرا کشته‌‌ها و خونریزی‌های اواخر قرن بیستم و قرن 21 بیش از قرون قبل از خود هستند آن​گاه حتما یکی از مهم‌ترین پاسخ‌ها رشد علمی است. رشد علمی به تولید ابزارها و سلاح‌هایی منجر شده که می‌تواند راحت‌تر و بهتر قتل عام کند. علم باید در خدمت توسعه و آرامش قرار بگیرد، نه در خدمت کشتن. اما در حال حاضر حداقل کاری که می‌شود انجام داد این است که تلاش کنیم تا این فرهنگ جا بیفتد و تبدیل به ارزش شود و دانشمند، رسانه، هنرمند و مخاطب عام بتواند بفهمد علم چگونه می‌تواند در خدمت رشد و توسعه و صلح قرار گیرد.

سیاستگذاری‌های علمی در کشورها باید بر این مبنا حرکت کند. رویکرد و سیاستگذاری و بودجه باید در دانشی مصرف شود که منتج به کاستن از درد بشر شود. علم و دانش باید با اخلاق همراه شود.

یونسکو از دو سطح این کار را دنبال می‌کند. یک سطح که خیلی هم مهم است ایجاد توقع در مردم و فشار مردم به دولت‌‌هاست. با آگاه‌سازی مردم و افکار عمومی می‌شود کاری کرد که آنها از دولت‌هایشان توقع داشته باشند بودجه و توجه را به سمت علمی ببرد که به صلح و توسعه پایدار کمک می‌کند. این سطح با همین مراسم و آگاه‌سازی روز جهانی «علم در خدمت صلح و توسعه» می‌تواند اتفاق بیفتد. با حضور دانش‌آموزان و دانشجویان و با تشویق دانشمندان و عالمان که اگرما بتوانیم آنها را به نقش بزرگی که به عهده دارند متوجه کنیم، در آن صورت بخش بزرگی از راه را طی کرده‌ایم. رسانه‌ها می‌توانند و باید وارد شوند و موج علم برای صلح ایجاد کنند.

صلحی که مد نظر یونسکو است و در اساسنامه این سازمان بین‌المللی هم بوضوح به آن اشاره شده، بر پایه این تفکر است که چون جنگ در اذهان بشر شکل می‌گیرد، دفاع از صلح هم باید از اذهان بشر شروع شود. پس باید کار فرهنگی و آموزشی انجام داد در سطح دانش‌آموزان، دانشجویان، معلمان و استادان دانشگاهی و در آخر هم عامه مردم که مصرف‌کنندگان تولیدات علمی و فناوری هستند. این نکته اول بود. اما نکته دوم این‌که در همین زمینه سال‌های جهانی وجود دارد. یونسکو سال جهانی فیزیک، شیمی، جنگل و سال‌های مختلف را اعلام می‌کند تا مردم متوجه شوند که شیمی فقط تولید بمب شیمیایی یا فیزیک تولید بمب هسته‌ای نیست. بلکه فیزیک و شیمی کارهای بسیار بزرگی برای زندگی بشر انجام می‌دهند.

در سطح دوم ما تمرکزمان را کار روی دولت‌ها قرار داده‌ایم. با توجه به این که دولت‌ها عضو سازمان یونسکو و موسس این سازمان هستند دو برنامه مهم در یونسکو حوزه اخلاق در علم و فناوری و استراتژی اخلاق‌زیستی است که مخاطبان اصلی آن دولت‌ها هستند. یعنی یکی از بحث‌های مهم یونسکو این است که علم و فناوری باید همراه اخلاق باشد. الان شورای بین‌المللی اخلاق در علم و فناوری وجود دارد و در همه کشورهای عضو کمیته ملی اخلاق در علم و فناوری وجود دارد​ و این یعنی دولت‌ها خود عامل اهمیت دادن به اخلاق در توسعه علمی می‌شوند ودر حوزه زیست، شبیه‌سازی‌های زیستی و ژنتیک. پس در سطح دولت‌ها علاوه بر این که بحث دهه و سال نزدیکی فرهنگ‌ها را ایجاد می‌کند، برنامه فرهنگ و صلح دارد و برنامه‌های مختلف دیگر که دولت‌ها در آن حضور دارند و دائم در آنها از صلح یاد می‌شود، بحث اخلاق در علم و فناوری هم وجود دارد که به نوعی تلاش دارد دولت‌ها را ترغیب کند در این راستا حرکت کنند.

در این زمینه برنامه‌های مختلفی وجود دارد و مطالب و محتواهای متنوعی هم در حوزه محیط‌زیست، توسعه پایدار و اخلاق در علم تولید شده است. یونسکو از همه دولت‌ها هم می‌خواهد اینها را انجام دهند، اما این که چقدر از این محتواها به برنامه‌های درسی و کتب دانشگاهی ورود پیدا می‌کند و به بخشی از سیستم آموزشی آن ملت تبدیل می‌شود، از یک کشور به کشور دیگر فرق دارد.

اگر بخواهم بگویم در ایران چه اتفاقی افتاده، برای مثال در حوزه دانشگاهی در حوزه اخلاق پزشکی و اخلاق ‌زیستی کارهای خوبی انجام شده و از حوزه آموزش توسعه پایدار گرفته تا آموزش محیط‌زیست بحث‌های مختلفی ایجاد شده، محتواهای مناسبی تولید شده اما در نهایت این تصمیم حاکمیت در هر کشوری است که آیا اجازه می‌دهد اینها به کتب درسی و دانشگاهی ورود پیدا کند یا خیر. باز هم در خصوص ایران باید بگویم که خیر، به کتب درسی راه پیدا نکرده و این‌که چرا ورود پیدا نکرده موضوعی است که حتما شرایط خاص خودش را داشته و من نمی‌توانم پاسخ بگویم.

کمیسیون ملی یونسکو در ایران بیش از 60 سال است فعالیت می‌کند. در حال حاضر ساختار آن وصل به دولت یا دقیقا وصل به وزارت علوم است. اما از لحاظ ساختاری و اساسنامه بسیار مترقی است و همین موضوع آن نگرانی شما را رفع می‌کند. کمیسیون ملی یونسکو چه در ایران و چه در بقیه کشورهای دنیا که آنها هم عین همین یونسکو اما ساختارهای متفاوتی دارند، برای این که در چارچوب جمهوری اسلامی ایران کار کند قطعا نیازمند کمک، حمایت و پشتیبانی دولت است. بخش دیگر کار این است که بتواند در سیاستگذاری‌ها و رویکردهای کلان دولت تاثیرگذار باشد. اما بحث دوم همان طور که شما مطرح کردید، باید بتواند مباحث دیگرش را با مردم، با سازمان‌های خصوصی، با نهادهای مردم بنیان و با رسانه‌ها مطرح کند و بحث ایجاد موج و توقع و خواسته‌های معقول را در چارچوب و ظرف جمهوری اسلامی ایران باید بتواند برآورده کند و مردم را آگاه کند. به همین دلیل است که اساسنامه کمیته ملی یونسکو صراحتا قید می‌کند این کمیسیون هیچ بودجه دولتی دریافت نمی‌کند.

هزینه‌های ما از طریق کمک‌های مردمی مثل وقف و هدیه جبران می‌شود. صدالبته دولت هم می‌تواند به این کمیسیون کمک کند، اما بودجه‌ای در کار نخواهد بود چون وقتی کمیسیون بودجه گرفت، دولت می‌تواند بگوید چگونه آن را خرج کنید و ما باید تابع نظرات حاکمیت شویم و در آن صورت نگرانی شما مورد پیدا می‌کرد.

از سویی دیگر، کمیسیون دارای هیات امنایی است که متشکل از هفت شخصیت علمی و فرهنگی است و هفت نفر هم از هفت سازمان و وزارتخانه عضو آن هستند. یعنی از دو حوزه مردمی و حوزه دولتی تشکیل شده است. کمیته‌های ملی هم در این بحث‌ها و برنامه‌ها وجود دارد. کمیته ملی آب، کمیته ملی انسان و کره مسکونی، کمیته ملی ارتباطات، کمیته ملی میراث فرهنگی. نهادها، سازمان‌ها، استادان دانشگاه‌ها، کارشناسان خبره و حتی سازمان‌های غیر دولتی و مردم‌نهاد در این کمیته هستند. پس در کمیته ملی که حوزه آب را بحث می‌کند، در کمیته‌ای که اخلاق و علم و فناوری را بحث می‌کند هم نمایندگان دولت حضور دارند و هم نمایندگان کسانی که کارهای داوطلبانه می‌کنند و هم از شرکت‌های خصوصی و مخصوصا به نمایندگی از مردم، فرهیختگان علمی و هنری و هنرمندان.

در 20 سال گذشته برنامه‌های مختلف و کارگاه‌های آموزشی برپا شده که باعث توجه مردم و دولت به بحث توسعه پایدار و حد و حساب مصرف انرژی شده است. امروزه وزارتخانه‌های معروف در وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست و وزارت نفت واحدی به نام توسعه پایدار دارند.

آموزش و پرورش دفتری به نام دفتر توسعه پایدار دارد. ما همه این کارها را انجام ندادیم، اما ما این پنجره را حدود 15 سال پیش که دهه توسعه پایدار بود باز کرده ایم. اجرایش همان طور که گفتم از مباحث حاکمیتی است و نمی‌توانم ارزیابی کنم که کجا موفق بوده‌اند وکجا فقط حرف زده شده است.

هر ساله سازمانی جشنواره‌ای برگزار می‌کند و جایزه سبز می‌دهد. این سبب می‌شود که موج سبز جامعه را بگیرد و نیز سازمان‌ها و نهادهای خصوصی و دولتی با ما وارد همکاری شوند. می‌گویند ما می‌خواهیم فلان سمینار یا دوره آموزشی را برگزار کنیم، می‌خواهیم شما نیز حضور داشته باشید. پس باز کردن پنجره و ادامه دادن آن تا این که از خط خودش خارج نشود، این در حد توان ماست. هر کس نیاز به کمک علمی ما دارد یا به آرم ما یا نام ما نیاز دارد تا فعالیت‌هایش را گسترده کند و به فعالیت‌هایش اعتبار ببخشد، ما در خدمتش هستیم به این شرط که در جهت اهداف سازمان ملی یونسکو گام بردارد.

خیلی خوب شد که یادآوری کردید. بله ما در این قسمت دو سه تا کار ساختاری انجام دادیم. یکی از آنها تاسیس کرسی‌‌های دانشگاهی در حوزه‌های مختلف است که دقیقا پاسخ سوال قبلی شماست. وقتی این کرسی‌ها ایجاد می‌شود، موضوع آن کرسی پررنگ می‌شود تا استادان و پژوهشگران تحت این عنوان آموزش ببینند و تحقیق کنند. این کرسی فقط مختص آن دانشگاهی که در آن ایجاد می‌شود، نیست. تمام مراکز پژوهشی و دانشگاه‌ها در کشور و جهان که علاقه‌مند هستند، می‌توانند بیایند با این دانشگاه کرسی دار که حالا از نظر یونسکو مرکز آن دانش شده، همکاری کنند.

یعنی کل کشورهای منطقه و جهان اگر خواستند روی این موضوع کار کنند می‌دانند که مرکز علمی یونسکو درباره این موضوع مثلا انرژی‌های نو، دانشگاه آزاد واحد علم و تحقیقات است. پیوستن به این کرسی، به پژوهشگران این فرصت را می‌دهد که از شبکه علمی یونسکو و تجربیات و توانمندی‌های آن استفاده کنند و در راستای اهداف یونسکو حرکت کنند و می‌توانند با نام یونسکو و به اعتبار یونسکو کار جهانی انجام دهند. پروژه مشترک بین‌المللی تعریف کنند و ارزش و اعتبار کار علمی‌شان را توسعه دهند.

یونسکو بر همکاری تاکید دارد و مایل نیست از طریق مشاهیر، رقابت بدی بین کشورها ایجاد شود. اما در این میان آنچه شما گفتید هم نباید از نظر دور بماند. به همین سبب ما دو کار انجام می‌دهیم تا چگونگی مشارکت تاریخی ایران در دستاوردهای علمی دنیا معرفی و ثبت شود. کار اول ثبت مشاهیر و دانشمندان ایرانی و آثار آنها در لیست جهانی است.

هر دو سال یکبار براساس معیارهای محتوایی و کمی یونسکو کشورها می‌توانند مشاهیرشان را ثبت کنند. ما از کشورهایی هستیم که از این ظرفیت به نحو احسن استفاده کردیم. به‌عنوان مثال ثبت کتاب قانون ابن‌سینا، کتاب علائق‌النفیسه ابن رسته اصفهانی در حوزه جغرافیا، ابوسعید ابوالخیر، خواجه نصیرالدین طوسی و بسیاری از بزرگان دیگر.کار دوم در حوزه تاریخ علم و تاریخ تمدن است. کشورهای مختلف با بودجه‌ای که می‌گذارند و با همکاری یونسکو تاریخ تمدن را ثبت می‌کنند، ما این کار را در ایران پیشنهاد دادیم و منتظریم ببینیم کدام سازمان بودجه‌ای برای این کار اختصاص خواهد داد تا این کار را هم آغاز کنیم.