علل و عوارض چاقی

متاسفانه در جامعه نیز نسبت به افراد چاق پیشداوری‌هایی وجود دارد به‌طوری که برخی، افراد چاق را بی‌اراده و تنبل می‌دانند و با استناد به چاقی راجع به شخصیت افراد قضاوت می‌کنند. این پیشداوری‌ها منجر به اثرات سوء در وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی بیماران چاق می‌شود به‌طوری که حتی فرصت‌های استخدام و ازدواج برای این‌گونه افراد کمتر است. همه این موارد منجر به کاهش رضایت از خود و تصویر بدن، کاهش اعتماد به نفس و در نهایت انزوای اجتماعی افراد چاق می‌شود به‌طوری که این افراد کمتر به خروج از منزل و شرکت در مهمانی‌ها تمایل دارند و حتی خرید لباس برای بسیاری از این افراد کاری فرساینده و آزاردهنده است چرا که با واکنش‌های نامناسب فروشندگان و سایر خریداران مواجه می‌شوند.

چنین شرایطی، کار را برای شرکت در فعالیت‌های فیزیکی به منظور کاهش وزن بسیار سخت می‌کند و اغلب بیماران چاق به علت احساس شرمساری از ورزش‌های دسته جمعی یا ورزش‌هایی مثل شنا امتناع می‌کنند؛ در نتیجه این بیماران در یک چرخه معیوب گرفتار می‌شوند: چاقی منجر به انزوای اجتماعی، احساس افسردگی و کاهش فعالیت می‌شود و این موارد نیز منجر به چاقی بیشتر می‌شوند.

چاقی علل مختلف جسمی، روانی و اجتماعی دارد و اگر بخواهیم علت چاقی یک فرد را پیدا کنیم باید داستان زندگی او را بدانیم.

از علل جسمی و ژنتیکی که بگذریم، چاقی علل روانی ـ اجتماعی زیادی دارد. خوردن در فرهنگ ما از اهمیت زیادی برخوردار است. اکثر مردم اشتهای خوب را نشانه سلامت و کاهش اشتها را بسیار نگران‌کننده می‌دانند. اغلب والدین حساسیت زیادی به تغذیه و وزن کودکانشان دارند و وقت و انرژی زیادی صرف این می‌شود که کودک دلبندشان چه خورده و چقدر وزن گرفته و جالب آن‌که کودکان چاق مایه افتخار خانواده و نشانه توانمندی والدین در فرزندپروری و کودکان لاغر باعث نگرانی و شرمساری والدین و احساس گناه در آنها می‌شوند! متاسفانه بازخوردهای جامعه به ادامه این‌گونه تفکرات دامن می‌زند و بدون شک چنین تفکراتی منجر به نهادینه شدن اشتغال ذهنی با غذا از سنین پایین می‌شود. به علاوه بسیاری از عادات غذایی از طریق یادگیری منتقل می‌شود؛ به عنوان مثال اصرار والدین به این‌که کودک تمام غذای بشقاب خود را بخورد باعث می‌شود در بزرگسالی نیز به این روند ادامه دهد. صرف‌نظر از اهمیت خودداری از اسراف باید بدانیم سلامت موهبتی است الهی که نباید با پرخوری به آن آسیب بزنیم؛ بنابراین اگرچه بهتر است غذا به اندازه در بشقاب کشیده شود، ولی اگر مقداری غذا در ظرف باقی مانده بود و سیر شدیم، درست نیست که با ادامه خوردن، سلامت خود را مورد تهدید قرار دهیم.

عادت غلط دیگری که از کودکی یاد می‌گیریم، آرام شدن با خوردن است؛ اغلب والدین برای آرام کردن کودکانی که گریه می‌کنند یا بهانه می‌گیرند از خوراکی‌ها بخصوص خوراکی‌های شیرین استفاده می‌کنند؛ در نتیجه برخی از این کودکان در بزرگسالی همچنان از خوردن به عنوان راهکار مقابله با مشکلات و مدارا با احساسات استفاده می‌کنند. این افراد در موقع احساساتی مثل خشم، غم، اضطراب یا خستگی به خوردن پناه می‌آورند و همین امر به چاقی می‌انجامد.

از طرفی روش‌های غلط زندگی مدرن، امروزه گریبانگیر اکثر افراد جامعه شده است. استفاده زیاد از تکنولوژی و افزایش دسترسی به غذاهای چرب مثل فست فود نه تنها به چاقی بلکه به افزایش شیوع بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت منجر شده است. علاوه بر این مسائل، بسیاری از اختلالات روانپزشکی نیز سبب چاقی می‌شود؛ مثلا اختلالاتی به نام اختلالات خوردن وجود دارد که فرد را مستعد چاقی می‌کند. یکی از این اختلالات، اختلال پرخوری است که در آن بیمار بدون این‌که احساس گرسنگی کند، مقدار زیادی غذا را در مدت کم مصرف می‌کند و آنقدر به مصرف ادامه می‌دهد تا احساس سنگینی و ناراحتی او را از مصرف باز ‌دارد. اغلب این بیماران پس از پرخوری دچار احساس گناه و شرمساری و حتی نفرت از خود می‌شوند. گاهی این دوره‌های پرخوری به علت احساس خجالت از دیگران در تنهایی انجام می‌گیرد.

برخی از بیماران مبتلا به اختلالات خوردن پس از دوره‌های پرخوری اقدام به پاکسازی می‌کنند. از شایع‌ترین روش‌های پاکسازی ایجاد استفراغ عمدی و مصرف مسهل است که هر دوی این روش‌ها نه تنها برای سلامت بسیار خطرناکند، بلکه چون فقط میزان اندکی از غذای مصرف شده را بازمی‌گردانند از افزایش وزن نیز جلوگیری نمی‌کنند. تشخیص بموقع و درمان این‌گونه اختلالات قبل و بعد از درمان چاقی اهمیت بسزایی دارد، چرا که در صورت درمان نشدن، احتمال افزایش وزن مجدد بسیار زیاد است.

افسردگی نیز یکی از علل مهم چاقی است. درست است که اکثر افراد چاق به عللی مثل وجود تبعیض، کاهش اعتماد به نفس، نارضایتی از تصویر بدن یا افت سلامت جسمی دچار انزوای اجتماعی و کاهش کیفیت زندگی و در نتیجه احساس افسردگی می‌شوند ولی همه افسردگی‌ها ناشی از چاقی نیست و گاهی حتی بلعکس است. افسردگی از طریق افزایش میل به خوردن، کاهش انرژی و کاهش فعالیت و اثر بر هورمون‌ها می‌تواند به چاقی منجر شود و این افسردگی با کاهش وزن برطرف نمی‌شود، بلکه نیاز به درمان‌های دارویی و غیردارویی تحت‌نظر روانپزشک دارد. علت افسردگی بیشتر مراجعان چاق مجموعه‌ای از علل زیستی و روانی است و مداخله درمانی ضروری است.

گرچه برخی دارو‌های روانپزشکی به چاقی می‌انجامند، اما برخی از این دارو‌ها بر وزن اثری ندارند یا حتی سبب کاهش وزن می‌شوند. از این دسته دارو‌ها می‌توان به بسیاری از دارو‌های ضدافسردگی و ضداضطراب اشاره کرد. دارو‌های ضد افسردگی اثر کاهش وزن خود را به طرق مختلف مثل تاثیر بر متابولیسم بدن، کاهش اشتها و درمان افسردگی و در نتیجه افزایش فعالیت بدنی ایجاد می‌کنند. بسیاری از بیماران نگران رخوت و خواب آلودگی ناشی از دارو‌ها هستند. در صورتی که بعضی از دارو‌های روانپزشکی نه‌تنها اثری بر خواب ندارند، بلکه باعث کاهش خواب شده و باید صبح‌ها مصرف شوند.

برخی از بیماران نیز بشدت از وابستگی و اعتیاد به دارو می‌ترسند. برای اطلاع این دسته از بیماران باید گفت تنها گروه اندکی از دارو‌های روانپزشکی که بیشتر شامل بنزودیازپین‌ها (اکسازپام، لورازپام، دیازپام، آلپرازولام، کلونازپام و...) هستند می‌توانند منجر به وابستگی شوند و سایر دارو‌های روانپزشکی مثل دارو‌های ضدافسردگی، ضداضطراب یا تنظیم‌کننده‌های خلق، اعتیادآور نیستند. جالب آن‌که بسیاری از بیمارانی که به خاطر ترس از اعتیاد به دارو، از مصرف دارو‌های ضدافسردگی امتناع می‌کنند سرخود و بدون تجویز پزشک و با خیال راحت بنزودیازپین‌ها را مصرف می‌کنند!

تغییر روش زندگی، ورزش، عادات غذایی صحیح و راهکار‌های مقابله‌ای کارآمد، کمک چشمگیری به کاهش وزن می‌کند. بدون شک در پیمودن این مسیر حمایت‌های خانواده و متخصصان تغذیه، پزشکی ورزشی و روانپزشکان می‌تواند به نحو چشمگیری مثمر ثمر باشد.

دکتر عاطفه قنبری‌جلفایی

 روانپزشک و استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران