نگاه نوین و بدیع نقاشان به حماسه کربلا

به نظرم موضوع عاشورا در آثار هنری به‌ویژه هنرهای تجسمی، از چند وجه قابل بررسی است. اصولا خلق مضامین عاشورایی از دیرباز تا امروز یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های نقاشان، تصویرگران و نگارگران بوده است به طوری که بسیاری از هنرمندان از سال‌های گذشته تا اکنون و بدون این که سفارش‌دهنده‌ای در کار باشد، به خلق آثاری از این دست پرداخته‌اند که در مجموعه‌های شخصی‌ آنها موجود بود. همین طور مجموعه آثاری که امروز در قالب شمایل‌، پرده درویشی یا قالب‌های دیگر نقاشی قهوه‌خانه‌ای به جا مانده به خوبی گواه این ادعاست که مقوله عاشورا یکی از جدی‌ترین موضوعات مورد نظر هنرمندان بوده است. بسیاری از آثار حوزه نگارگری ما نیز نمونه دیگر این دغدغه هنرمندانه است. در طی تاریخ آثار ناب و برجسته‌ای در حوزه هنرهای تجسمی وجود دارد که هنرمندان نسبت به این موضوع واکنش داشته و آثار فاخری را خلق و ارائه کرده‌اند. از سوی دیگر، بیننده یا به تعبیری مخاطب نیز بدون واسطه به برقراری ارتباط با این آثار می‌پردازد. در حالی که در برخی از نمایشگاه‌های هنری، مخاطب عام و توده مردم در برقراری ارتباط با آثار با مشکل مواجهند، مخاطبان نمایشگاه سوگ‌نگاره‌ها با شناخت و فهم این رویداد حماسی ـ تاریخی، به راحتی با آثار ارتباط برقرار می‌کنند و پس از فهم اثر و توجه به جنبه روایی آن از منظر شخصی خود به تحلیل و گفتمان اثر می‌پردازند. ضمن آن‌که مخاطبان خاص نیز از منظر دیگر از این آثار بهره‌مند خواهند شد.

ببینید. در گذر تاریخ همواره دو هنرهای ادبی در قالب کلام و گفتار و نوشتار و هنرهای تجسمی در قالب نقش و رنگ و تصویر و نماد توانسته‌اند در تصویر کردن مفاهیم عاشورایی سهم به‌سزایی داشته باشند و از این رهگذر آثار برجسته‌ای نیز خلق شده است. مساله‌ای که در این میان وجود دارد این است که در حوزه ادبیات هر وقت صحبت از واقعه کربلا به میان آمده، احتمالا به خاطر نسبت شعر با مرثیه، بیشتر جنبه‌های سوگواری و ماتم‌سرایی آن نزد شاعران و نویسندگان پررنگ بوده و کمتر به جنبه‌های دیگر پرداخته شده است. در حالی که در حیطه هنرهای تجسمی، صرف نظر از پرداختن به زوایای سوگ و ماتم‌سرایی به نکات معرفتی و حماسی این رویداد بزرگ نیز توجه شایانی شده است. در واقع، هنرمندان در این ارتباط سعی کرده‌اند در تبیین رشادت‌های واقعه کربلا نیز نقش داشته باشند. درست است که عنوان نمایشگاه حاضر، سوگ‌نگاره‌هاست، اما با نگاهی به اغلب این آثار متوجه می‌شویم که هنرمندان در بیان مفاهیم والاتری از سوگ تاکید و تمرکز داشته‌اند. هر اثری بر اساس نگاه و زاویه دید هنرمند، تصویری کوتاه و کوچک از یک رخداد بزرگ را در قالب خط، رنگ و نقش تجسم داده و به تصویر در آورده است.

باید دید منظور از نوآوری چیست. اگر منظورتان استفاده از نشانه ها و موتیف‌های تصویری است و این‌که نشانه ‌های جدیدی ارائه شود، باید بگویم که المان‌های تصویری مفهوم عاشورا و واقعه عظیم کربلا همان است که در سال‌های گذشته بوده و اگر هنرمندی بخواهد به تصویر کردن چنین مفهومی بپردازد در نهایت باز هم باید به سراغ نمادها و تمثیل‌های مشخص برود. خیمه، اسب، شمشیر، علم، کلاهخود، پرها، کتل و سایر نقوش و مضامین تصویری جزو نشانه​های عمومی و البته غالب آثار است یا در مواردی به شمایل‌ها و شبیه‌سازی‌ها و شخصیت‌پردازی‌ها توجه شده است. یا همین طور هنرمند خالق اثر در ترکیب‌بندی‌ها باید دقت کند که به قول نقاشان قهوه‌خانه‌ای، قوم لعین در کجا و سپاه اسلام در کجای تابلو قرار گیرد. بنابراین نوآوری از منظر دیگر تعریف می‌شود که به جنبه‌های زیبایی‌شناسانه اثر یا برخورد بیان روایی تمثیلی و نمادین مرتبط است. یا نوعی دیگر از خلاقیت، بداعت و نوآوری را باید در اندیشه و قدرت قلم و سبک و سیاق هنرمند جستجو کرد. آثار طراز اولی ازهنرمندان صاحبنام و استادان و پیشکسوتان در این نمایشگاه ارائه شده که هر کدام با بیانی نوین و بدیع و البته هر هنرمند با سبک و سیاق خاص خود حماسه کربلا را به تصویر درآورده است.

نکته مهم و قابل توجه فقط بیان موضوعی است. تم، درونمایه و گستره موضوع در این نمایشگاه اهمیت داشته و هنرمندان و خالقان این آثار در قالب‌ها و شیوه‌های مختلف به بیان یک موضوع پرداخته‌اند و آن هم موضوع حماسه کربلا بوده است.

وقتی مشغول جستجو برای گردآوری آثار این نمایشگاه بودم از مشورت دست‌اندرکاران هنرهای تجسمی به ویژه آنهایی که طی سال‌های گذشته در موزه هنرهای معاصر کار می‌کرده‌اند بهره گرفته شد و این بزرگواران در شناسایی و استخراج برخی آثار یاریگرمان بودند. به عنوان مثال، اثری از استاد محمود جوادی‌پور در گنجینه موزه وجود دارد که وی این تابلو را با موضوع عاشورا در سال 1333 خلق کرده است. جالب این است که وقتی با خود استاد دراین باره تماس گرفتیم، او به خاطر نمی‌آورد کاری دراین زمینه انجام داده باشد یا همین طور، اثری از محمد حسین حلیمی که در سال 1349 به تصویر درآمده است. منظورم این است که در نمایشگاه فعلی، تعداد زیادی از آثار وجود دارد که متعلق به هنرمندان پیشکسوت و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی هستند. چه بسا کارهای مرتضی ممیز، رحیم ناژفر با اثر مرد اسب سوار در مجلس تعزیه و حتی کار خود آقای نامی با عنوان «صدای غیبت باران» و... نیز دراین ردیف قرار دارند. ضمن آن‌که اگر فرصت بیشتری برای جستجو و ارتباط با هنرمندان داشتیم، آثار دیگری هم در این زمره قرار می‌گرفت.

تصور می‌کنم دراین نمایشگاه موضوعی نمی‌توان به دنبال وجوه افتراق گشت. اگر هم تفاوتی در میان هنرمندان وجود داشته باشد به تکنیک و نحوه خلق اثر و استفاده از المان‌ها برمی‌گردد که تفاوت‌های هنری را رقم می‌زند. در غیر این صورت، به لحاظ موضوعی و بیان، میان تمام هنرمندان این نمایشگاه، همدلی و یکدستی به چشم می‌خورد و مهم‌تر از همه این که همه آنها قصد داشته‌اند به تبیین مقوله عاشورا بپردازند. نکته دیگر آن که بخشی از آثار هنرمندان صاحبنام و پیشکسوت طی سال‌ها قبل خلق شده و شاید هنرمند پیشکسوت و طراز اول امروز، در موقع خلق آن اثر دانشجویی جوان بوده است.

مهم‌ترین بخش هر نمایشگاه انتشار کتاب آثار آن نمایشگاه است. نمایشگاه در یک دوره زمانی مخصوص برگزار و تمام می‌شود و این کتاب نمایشگاه است که در زمره مستندات و سوابق علمی و پژوهشی و تاریخی قرار می‌گیرد. در نظر است که کتاب نمایشگاه طی یک ماه آینده منتشر شود. البته قصد داریم آثار برگزیده‌ای از این نمایشگاه را در این کتاب چاپ کنیم و تمام آثار در این کتاب چاپ نمی‌شوند. حتی بعد از شروع نمایشگاه عده‌ای از نقاشان گفتند ما هم در این ارتباط کار داریم و می‌خواهیم ارائه دهیم، اما متاسفانه فضای نمایشگاهی نداشتیم و دیوارهای موزه، آثار عاشورایی هنرمندان را بر خود داشت. بنابراین قصد داریم در کتاب نمایشگاه تعدادی از آثار این هنرمندان را نیز منتشر کنیم.