بدو... بدو... چله‌خوری

خراسانی‌ها بر این باورند که با خوردن میوه‌های مختلف در شب یلدا‏، از خواص مفید آنها در طول سال بهره‌مند می‌شوند. میوه‌هایی همچون گلابی‏، انار، هویج، زیتون سبز، خربزه و هندوانه است که در میان میوه‌ها، هندوانه از میوه‌های اصلی است که باید در شب چله خورده شود. چراکه اعتقاد بر این است هندوانه باعث دفع «سوزندگی جگر» و « گرمیت مغز» می‌شود. این اعتقاد زمینه‌ساز رسمی شده که طبق آن مردم خراسان بعد از خوردن هندوانه پوست آن را به پشت‌بام همسایه (تا هفت همسایه) می‌اندازند تا اگر همسایه‌ای استطاعت خرید این میوه را ندارد، بتواند با خوردن مقداری اندک هم از خواص آن بهره‌مند شود!

در باور اصفهانی‌ها شب یلدا (چله)، «عمو چله» و «چله‌زری» گره خورده است و برای این دو شخصیت محبوب، روایت‌ها و باورهای بسیاری دارند. در گذشته رسم بوده به منظور خوشامد گویی به آنها، تمام لباس‌ها و رختخواب‌ها را در هوای آزاد و مقابل نور خورشید آویزان می‌کردند و این شب را با پهن کردن «سفره شب‌چله» و گذاشتن خوراکی‌های فراوان که هنداونه اصلی‌ترین آنها بود، بسر کنند.

استان آذربایجان‌شرقی نیز این شب را به رسمی خاص برگزار می‌کند. «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) مهم‌ترین عنصر تغذیه‌ای شب یلدا (چله) مردم آذربایجان‌ است. آنها معتقدند با خوردن هندوانه، بدنشان مقابل لرز و سوز سرمای زمستان مقاوم می‌شود. به این ترتیب که تعدادی خربزه و هندوانه را لابه‌لای کاه‌های انبار قرار داده و به وسیله توری، از سقف آشپزخانه آویزان می‌کردند و از غذاها و خوراکی‌‌‌های متداول این شب می‌توان به چلو مرغ و شیربرنج و خشکبارهایی چون قاورقا (گندم برشته با شاهدانه)، بادام و سنجد،‎‏‎؛ لبو و هویج پخته، حلوای گرد، انواع میوه‌ها و... اشاره کرد. مراسم شب یلدا در آذربایجان غربی، در کتاب «سیمای فرهنگی آذربایجان غربی» اینچنین معرفی شده: «آش دوغ و دلمه از غذای اصلی شب یلدا (چله) محسوب می‌شود. علاوه برآن هندوانه، خربزه، تخمه، گندم برشته، شیرینی‌های مختلفی همچون باقلوا، نان برنجی، حلوای کنجد، حلوای گردویی، حلوای هویج و... از دیگر خوراکی‌های این شب است. مردم این منطقه بر این باورند که اگر در این شب هندوانه بخورند، گرمای تابستان آنها را اذیت نخواهد کرد. همچین رسم است به نیت برکت‌خواهی، مقداری گندم برشته شب‌چله را روی بام خانه‌ها می‌ریزند.

در گیلان «آوکونوس» در کنار هندوانه از خوراکی‌های اصلی شب یلدا (چله) است. آوکونوس نوعی شور است که از ترکیب ازگیل خام و آب و نمک تهیه می‌شود و با گلپر خورده می‌شود و بر این باورند که هر کس در این شب هندوانه بخورد، در زمستان سرما و در تابستان تشنگی را احساس نمی‌کند. آجیل محلی «بیجابیجی» (شامل دانه‌های تفت داده شده هندوانه‏، خربزه، شاهدانه، گندم و....)‏، انواع خُج (گلابی محلی)‏، کدو تنبل پخته، لبو، مرکبات، انواع دوشاب (انگور یا خُج) و... از دیگر عناصر تغذیه‌ای شب یلدا (چله) گیلانی‌ها است.

در مازندران برای مراسم شب یلدا (چله) سفره‌‌ای پهن می‌کنند شامل هندوانه، خربزه،گردو، سیب، انواع مرکبات مانند نارنگی، لیموترش، پرتقال، انواع تنقلات، شیرینی‌های محلی و... و در نهایت، افراد حاضر تفالی می‌کنند و با چشمان بسته، گردویی برداشته و هنگام خواب، زیر رختخواب خود می‌گذارند. صبح نیت کرده و آن را می‌شکنند و بر این باورند که اگر گردو، سالم و سفید باشد، نیت‌شان برآورده می‌شود.

در لرستان شب چله «گندم شیره» مى‌خورند و از گذشته رسم بوده که غذای این شب را با گوشت گوسفند یا بوقلمونی تهیه می‌کردند که از ماه‌ها قبل به نیت شب یلدا نگهداری می‌شد. رسم «شال‌انداختن» نیز از رسم‌هایی است که زمینه سرگرمی نوجوانان و جوانان لرستان را فراهم می‌کند. آنها در دسته‌های چند نفری به پشت‌بام خانه‌ها می‌روند و از محفظه‌ای به داخل خانه شال انداخته و با خواندن ترانه‌های مخصوص این شب، از صاحبخانه، آجیل و تنقلات می‌خواهد و صاحبخانه نیز شال را پر از خوراکی می‌کند.

و اما در شیراز، شب یلدا اکثرا همراه گردهمایی خانوادگی و خویشاوندی است. آنها برای این شب، سفره‌ای شبیه سفره هفت‌سین نوروز می‌گسترانند و آن را به آیینه، 2 عدد لاله و چند شمع روشن، اسفند و قاب عکس حضرت علی(ع) و تنقلاتی شامل شرینی‌های محلی (رنگینک، ارده‌شیره، حلوای ارده و...)، نخودچی، کشمش، خرما و... مزین می‌کنند و علاوه بر آن مرسوم است برای غذای شام، «هویج پلو» طبخ می‌شود.

آمنه حسن‌زاده‌ /‌ کارشناس مردم‌شناسی