پیش‌بینی زلزله ممنوع؛ پیشگیری ‌کنید

در کشور ما علاوه بر بزرگداشت این روز، 18 تا 24 مهر به عنوان هفته کاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری شده است. شعار امسال این هفته «جامعه ایمن، آرامش عمومی» است و در طول این هفته، سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط تلاش می‌کنند با اجرای برنامه‌هایی متنوع سهمی در جهت ارتقای سطح آگاهی‌های جامعه درباره مخاطرات طبیعی، کاهش خطرپذیری و نحوه پیشگیری از حوادث داشته باشند.

‌هر پدیده مجهول و معماگونه‌ای توجه بشر را به خود معطوف می‌کند و ذهن کاوشگرش را به تکاپو وامی‏داد. اکتشافات، اختراعات و پیشرفت‏های علمی و تکنولوژیکی نیز زاده این خصیصه انسانی هستند. لرزش پوسته زمین و وقوع زمین لرزه‏های مهیب یکی از مواردی است که بشر را به سمت کشف علل و عوامل وقوع این رویداد رهنمون شده و ماحصل آن، پیدایش علم زلزله‏شناسی و مهندسی زلزله بوده است. امروزه دیگر راز وقوع زلزله علنی شده و علل و عوامل آن کاملا مشخص است. در این زمینه، موضوعی که همچنان توجهات را به سمت خود جلب می‏کند، مبحث پیش‏بینی زلزله است.

اگر بتوان زمان، مکان، بزرگی و شدت یک زمین‌لرزه را پیش‏بینی کرد، اقداماتی نظیر تخلیه جمعیت از مکان مورد نظر پیش از زمان وقوع می‏تواند به طور قابل ملاحظه‏ای از خسارات و مرگ و میر‏ناشی از وقوع زلزله بکاهد، اما اگر بخواهیم قدری عمیق‏تر و موشکافانه‏تر با موضوع مواجه شویم؛ این سوال به ذهن متبادر خواهد شد که آیا پیش‏بینی زمان و مکان و بزرگی زلزله در کشوری مانند ایران ـ که طبق بررسی‏های به عمل آمده و نقشه پهنه‌بندی خطر لرزه‏خیزی بجز چند ناحیه کوچک، مابقی در مناطقی با خطر لرزه‏خیزی بسیار بالا واقع شده‏اند ـ بهترین گزینه برای کاهش خسارات و تلفات است؟ با نگاهی واقع‌بینانه و با در نظر گرفتن واقعیت‌ موجود، می‌توان گفت، اقداماتی زیربنایی نظیر مقاوم‏سازی ساختمان‏ها و ابنیه، رعایت اصول و استانداردهای ساخت و ‏ساز در احداث بناها، مقاوم‌سازی مستحدثات استراتژیک و کلیدی، آموزش‏های همگانی و ارتقای سطح آگاهی‏ عمومی جامعه، تقویت فرهنگ خود امدادی و دگر امدادی، بسیار مفید‏تر به نظر می‏رسد.

فارغ از امکان عملی بودن پیش‌بینی زلزله و جار‌وجنجال‏های پیرامون آن، به نظر می‏رسد، توجه به موارد مذکور و تمرکز بر تجربه‏های موفق کشورهایی نظیر ژاپن ـ که سالانه حداقل یک زلزله 7 ریشتری را تجربه می‏کند ـ در تدوین ساز و کار پیشگیری از وقوع خسارات هنگفت و تلفات فراوان‏، در کشور مثمرثمر است.

قبل از هر گامی، پذیرش واقعیت لرزه‏خیری کشور و ایجاد این نگرش که زلزله برای کشورمان امری عادی است، یک ضرورت تلقی می‏‏‏شود. در گام بعد، باید در پی سازماندهی مقابله با آن به نگرشی استراتژیک در مقیاس استراتژی‏های توسعه مجهز شویم. در چنین نگرشی ضمن کوشش برای توسعه دانش پیش‌بینی زلزله، بلادرنگ باید به فکر مقاوم‌سازی 80 درصد بناهای کشور باشیم که در مقابل زلزله‌های شدید 7 ریشتری آسیب‌پذیر هستند، پس منابع و سازمان‌های اجرایی آن را مهیا و تعریف کنیم. فقط یک تصور کوتاه و احتمال وقوع چنین زلزله‏ای در تهران، بیانگر ابعاد عمیق فاجعه، خسارت‌هایی بمراتب هنگفت، تلفاتی بیشتر و پیچیدگی مضاعف موضوع است. در چنین شرایطی، اکتفا و اتکا به پیش‏بینی زلزله به تنهایی نمی‏تواند راهکار قطعی و منطقی مقابله با این پدیده باشد.

نگرشی سیستمی به مدیریت بحران، تدوین قوانین و مقررات و تامین و تضمین اجرای آنها، پیروی از الگوهای استاندارد شهرسازی و به کارگیری مصالح مناسب، آموزش مدیران شهری، نظارت برساخت و سازها، ارتقای آگاهی‌های عمومی و فرهنگ ایمنی آموزش‏های همگانی همه از مواردی است که باید به موازات تلاش برای پیش‌بینی زلزله مد نظر و توجه قرار گیرد.

مدت‌هاست که تب زلزله، تمام شهر را ملتهب کرده است. هر روز از گوشه و کنار و از زبان کوچک و بزرگ می‌شنویم که فلان شخص، فلان کشور و فلان مرکز، وقوع زلزله را در تهران پیش‌بینی کرده و فلان روز، فلان تاریخ و فلان ساعت قرار است تهران بلرزد.

اما درباره این‌که عبارات فوق تا چه حد اعتبار علمی و واقعی دارد، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله می‌گوید: تهران به لحاظ وضعیت لرزه‌خیزی جزو نواحی بسیار پرخطر محسوب می‌شود؛ اما بر اساس شواهد علمی و عینی هیچ‌گونه ادعای پیش‌بینی زلزله برای تهران در زمان معین و مشخص صحت ندارد.

دکتر مهدی زارع با اعلام این مطلب، پیش‌بینی زلزله را شامل پیش‌بینی زمان، مکان و بزرگی زلزله می‌داند که مبتنی بر روش‌های آماری یا مبتنی بر پیش نشانگرها انجام می‌گیرد و می‌افزاید: در حال حاضر، پیش‌بینی مکانی بر اساس اطلاعات زمین‌شناختی و درصد دائمی فعالیت گسل‌های فعال تا حدی در قالب تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی انجام شده؛ ولی برآورد زمان قطعی تاکنون امکان‌پذیر نشده است.

به طور کلی در نقشه‌های پیش‌یابی زلزله، برآورد احتمالی خطر زلزله بر اساس داده‌های شبکه‌های لرزه‌نگاری بسته به تعداد زیاد دستگاه‌های لرزه‌نگاری در یک ناحیه در کالیفرنیا (آمریکا) برای بازه‌های زمانی هر ماه و هر هفته و هر شبانه‌روز امکان‌پذیر شده است. معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله خاطرنشان می‌کند: پیش‌بینی مبتنی بر پیش نشانگرها مثلا بر اساس تغییرات گاز رادون یا تغییرات آب زیرزمینی در بعضی زمین‌لرزه‌ها کمتر از حدود یک درصد از زلزله‌های مخرب و شناخته شده بوده، که امکان رصد موارد ذکر شده برای آنها موجود بوده است). یک هفته قبل از رخداد زلزله، امکان مشاهده تغییرات در سطح گاز رادون یا سطح آب زیرزمینی در پهنه پیرامون گسل موجود بوده است. البته باید توجه داشت، این تغییرات بر اساس رصد دائمی موارد فوق در پیرامون آن پهنه گسل امکان‌پذیر بوده است و از آنجا که فقط در بعضی موارد این تغییرات قابل مشاهده بوده، الزامی است که رصد دائمی در این‌باره صورت گیرد.

زارع درباره امکان پیش‌بینی زمان زلزله در ایران بویژه در تهران نسبت به سایر کشورها می‌گوید: پیش‌بینی زلزله در تهران و بخش‌های مختلف ایران در بازه زمانی بلندمدت (2 تا 10 سال) صرفا بر اساس مدل احتمالی (پیش‌یابی زلزله) امکان‌پذیر است که این پیش‌یابی‌های احتمالی بر اساس وجود شبکه‌های لرزه‌نگاری با افزایش تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری متعدد و توسعه سامانه‌های پیشرفته ارتباطی و انتقال داده‌ها، از دقت بیشتری برخوردار خواهد شد.

رئیس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله، پیش‌بینی وقوع زلزله از نظر زمانی را با پژوهش‌های طولانی و بر اساس سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌های پژوهشی و توسعه امکانات فنی در سراسر کشور در پهنه‌های گسل‌های لرزه امکان‌پذیر می‌‌داند و می‌افزاید: این مساله طی برنامه‌های پژوهشی یا سرمایه‌گذاری درازمدت شدنی است و پیش‌بینی زمانی بر اساس دوره‌های زمانی بلندمدت (2 تا 10 سال)، متوسط (2 ماه تا 10 سال) و کوتاه مدت (چند ساعت تا 2 ماه) امکان‌پذیر خواهد بود. بنابراین با راهبردهای پژوهشی متناسب با هدف پیش‌بینی در بازه‌های زمانی مختلف، می‌توان برای پیش‌بینی بر اساس زمان مورد نظر تلاش کرد.

وی با اشاره به نوپا بودن فعالیت‌های مربوط به پیش‌بینی زلزله در کشور می‌گوید: در این زمینه ما ابتدای راه هستیم و در حال حاضر با توجه به شرایط و امکانات موجود، تنها از طریق روش‌های آماری و کاتالوگ زلزله‌ها به دلیل در دسترس بودن این اطلاعات، در این مرکز به فعالیت مشغولیم؛ در حالی که با بسیاری مراکز داخلی و خارجی نظیر سازمان نقشه‌برداری، موسسه ژئوفیزیک، دانشگاه دامپزشکی، سازمان پژوهش‌های علمی ـ صنعتی و... در زمینه هر دو روش‌های آماری و پیش نشانگری در حال تبادل‌نظر، رایزنی و همکاری علمی هستیم. ضمن این‌که مرکز ملی پیش‌بینی زلزله با مؤسسات پژوهشی در تریسته ایتالیا، مرکز بین‌المللی فیزیک عبدالسلام ICTP، آکادمی علوم روسیه و دانشگاه درسدن آلمان همکاری کرده که این همکاری‌ها بر اساس تشخیص بازه‌های زمانی احتمال رخداد برای زلزله‌هایی با بزرگی‌های مختلف و با بهره‌گیری از کاتالوگ‌های زمین‌لرزه در ایران انجام شده است.

مدیر شبکه باند پهن کشور نیز فعالیت‌های پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله را در زمینه پیش‌بینی زمین‌لرزه، شامل برآورد قابل اعتماد احتمال خطر در سراسر پهنه ایران می‌‌داند و می‌گوید: تدوین اطلاعات دقیق برای استفاده در مطالعات پیش‌بینی زلزله‌ها و تعیین پارامترهای فیزیکی ساختار پوسته و جبه ایران، مطالعه و تحقیق درباره فعالیت‌های لرزه‌خیزی ایران، گسل‌های فعال و لرزه‌زا و فرابینی پهنه‌های لرزه‌خیز پوسته کشور از اهداف و فعالیت‌های شبکه لرزه‌نگاری باند پهن است.

دکتر انوشیروان انصاری با اشاره به این‌که 24 ایستگاه لرزه‌نگاری این باند در نقاط مختلف کشور موجودند، افزود: ثبت دقیق و قابل اعتماد رویدادهای لرزه‌ای طبیعی و مصنوعی در ایران و منطقه، محاسبه دقیق مشخصات زمین‌لرزه‌ها (محل، زمان، بزرگی، عمق و...) و اطلاع‌رسانی به مراکز ذی‌ربط و نیز پردازش نهایی و تحقیق درباره فعالیت‌های لرزه‌خیزی ایران، گسل‌های فعال و لرزه‌زا و فرابینی پهنه‌های لرزه‌خیز کشور از دیگر فعالیت‌های شبکه باند پهن است.

دکتر مهدی زارع، وقوع یک زلزله از بزرگی 6 ریشتر به بالا را در ایران جزو زلزله‌های شدید و مخرب عنوان می‌کند و می‌افزاید: مواردی از وقوع خسارت برای زلزله‌های با بزرگی متوسط 5 تا 6 ریشتر نیز برای رخداد زلزله‌هایی در نزدیکی شهرها گزارش شده است. به طورکلی با افزایش هر درجه بزرگی، انرژی زلزله 33 برابر افزایش می‌یابد.

دکتر غلام جوان دولوئی، رئیس پژوهشکده زلزله‌شناسی با اشاره به کاهش میزان تخریب ساختمان‌های کشور در مقابل زلزله نسبت به دهه‌های گذشته، این موضوع را حاصل آموزش‌های همگانی و فراگیر شدن دانش‌های فنی مرتبط با زلزله طی 3 دهه اخیر از طریق‌ مختلف خصوصا رسانه‌های صوتی، تصویری و نوشتاری کشور و تدوین آیین‌نامه‌های استاندارد ساختمان و تلاش مسوولان برای توصیه و نظارت بر اجرا می‌داند و می‌گوید: در گذشته با وقوع یک زلزله 5/ 3 تا 4 ریشتری در روستاها تخریب زیادی صورت می‌گرفت، اما در حال حاضر اغلب روستاهای کشور و حاشیه شهرها ـ که ساختمان‌های مهندسی‌ساز در آنها ایجاد شده است ـ نسبت به زلزله کمتر از 5/4ریشتر مقاوم هستند.

رئیس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران درباره میزان تخریب در صورت بروز زلزله‌ای احتمالی در تهران می‌گوید: میزان تخریب احتمالی تابعی از گسل مسبب زلزله، بزرگی زلزله و شدت آن است که در موقعیت‌های مختلف مقدار آن تفاوت دارد. براساس اطلاعات موجود، در صورت رخداد بزرگ‌ترین زلزله ناشی از جنس گسل ری چند صدهزار واحد مسکونی آسیب جدی خواهند دید یا ویران می‌شوند و چند صدهزار نفر نیز کشته و مصدوم خواهند شد.

دکتر کامبد امینی حسینی درخصوص راهکار کاهش جمعیت و مهاجرت معکوس در تهران گفت: کاهش جمعیت در شهرهای بزرگ در معرض خطر زلزله، یکی از راهکارهای کاهش تلفات و خسارات ناشی از آن است. البته برای کاهش خطرپذیری، کم کردن جمعیت تنها راه‌حل نیست. در شهرهای بزرگی نظیر توکیو ـ که خطر زلزله در آن از تهران هم بیشتر است ـ با مقاوم‌سازی و کاهش آسیب‌پذیری و نیز ارتقای آمادگی مردم، جامعه ایمنی در برابر زلزله ایجاد شده است.

امینی حسینی راهکارهای مقابله با زلزله احتمالی تهران را شامل اقدامات متنوعی می‌داند و می‌گوید: این اقدامات وسیع باید از قبل تا بعد از زلزله صورت گیرد که شامل پیشگیری، آمادگی، واکنش اضطراری و بازسازی می‌شوند و در طرح‌های توسعه شهری یا مدیریت بحران این طرح‌ها لحاظ خواهند شد. وی فعالیت‌های انجام شده در سال‌های اخیر پیرامون ایمن‌سازی شهر تهران را شامل توجه به ایمن‌سازی بناهای جدید، ارتقای ایمن و بازسازی بافت‌های فرسوده و آسیب‌پذیر، ارتقای آگاهی مردم و مسوولان با برنامه‌های آموزشی و مانورها، ارتقای توانمندی واکنش اضطراری و مواردی از این قبیل دانست.

برای کاهش خطرپذیری لرزه‌ای (Seismic Risk)‌ که هدف اصلی گسترش دانش زلزله‌شناسی است 3 اقدام موازی بهسازی مستحدثات موجود، توسعه خطراندیشانه و کسب و حفظ و ارتقای آمادگی برای رویارویی با بحران‌های احتمالی آینده باید صورت گیرد.

در نظر اول احساس می‌شود با بهسازی یا مقاوم‌سازی مستحدثات موجود ـ که با هدف کاهش آسیب‌پذیری لرزه‌ای صورت می‌گیرد ـ مشکل بالا بودن خطرپذیری لرزه‌ای به صورت عمده قابل حل است و برای مستحدثات آینده نیز در نظر گرفتن خطر زلزله در طراحی آنها برای پایین نگه داشتن خطرپذیری آنها کفایت می‌کند، اما باید توجه داشت بهسازی مستحدثات موجود و توسعه خطراندیشانه، هر دو مستلزم گذر زمان هستند و حتی اگر توان فنی و اقتصادی کشور نیز برای بهسازی سریع مستحدثات آسیب‌پذیر موجود کافی باشد، باز هم با توجه به گستردگی کشور و تنوع مستحدثات آسیب‌پذیر زمانی چندین ساله برای این امر لازم است. در حالی که زلزله بعدی ممکن است هر آن بخشی از کشور را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین ضرورت دارد جامعه از تمامی جنبه‌ها برای وقوع زلزله بعدی و احتمال شرایط بحرانی آن آماده باشد. علاوه بر جنبه‌های مربوط به آمادگی فیزیکی مستحدثات برای مقاومت در برابر آثار مخرب زلزله، که بیشتر به حوزه مهندسی زلزله مربوط است، دیگر جنبه‌های مختلف این آمادگی شامل: آمادگی مردم برای رویارویی با سانحه، آمادگی مسوولان برای مدیریت سانحه و آمادگی نیروهای امدادی برای امدادرسانی بموقع و موثر می‌شود. همچنین آمادگی بخش‌های درمانی جامعه برای پذیرش تعداد زیاد مجروح و مصدوم در زمانی بسیار کوتاه و آمادگی نیروهای انتظامی کشور برای حضور موثر در منطقه و برقراری امنیت از جمله جنبه‌های مختلف این آمادگی هستند.

انوشیروان انصاری

 پژوهشگر پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله