سفر به دیار بادگیرها

شهر یزد را دارالعباده یا دارالعباد، شهر دوچرخه‌ها و شهر بادگیرها نیز گفته‌اند. اگر قصد بازدید از این شهر زیبا و دیدنی‌های بسیار آن دارید، گزینه‌های زیادی برای انتخاب خواهید داشت که شاید برای دیدن تمام این آثار به زمانی بیش از 2 هفته نیاز دارید. البته اماکنی که در این شماره به آنها اشاره می‌شود، تنها منحصر به شهر یزد بوده و درباره سایر بناها و شهرهای دیگر این استان، در هفته‌های بعد خواهیم نوشت.

استان یزد را می‌توان از بسیار جهات منحصر‌به‌فرد دانست. این شهر می‌تواند برای کسانی که به عجیب‌ترین‌ها و اولین‌های دنیا علاقه دارند، جالب باشد زیرا قدیمی‌ترین بنای خشتی جهان، طولانی‌ترین قنات ایران، مسن‌ترین درخت جهان، قدیمی‌ترین میدان ساعت شهری در ایران، کهن‌ترین نخل چوبی ایران، قدیمی‌ترین مسجد ایران، بلندترین بادگیر جهان، بیشترین تعداد دخمه‌ها و تنها آب انبار شش ضلعی جهان در این استان قرار دارد.

از آنجا که یزد، شهری کویری است، شب‌ها دمای هوا کاهش می‌یابد؛ پس تن‌پوشی مناسب با خود همراه ببرید.

بنای زیبا و معروف در میدان میرچخماق، که یکی از میادین اصلی شهر یزد محسوب می‌شود، قرار دارد. بنیانگذار مسجد یکی از دولتمردان عصر تیموری و بزرگان دربار شاهرخ پسر تیمور گورگانی در قرن نهم به نام امیرجلال‌الدین چخماق شامی بوده است.

وی در آن زمان حاکم یزد بوده و به همت او، ساخت این مسجد درسال 841 پایان رسید. ‏در ورودی اصلی بنا که مشرف به میدان میر چخماق است، وقف‌نامه مسجد را با خط نسخ می‌بینید. دو طرف راهروی شمالی که از ایوان ورودی به صحن مسجد وارد می‌شود، شبکه‌هایی ظریف از کاشی‌های معرق در پنجره‌ها نصب شده‌اند. دورخارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ظل الله» به خط کوفی تکرار شده است.

سردر شرقی مسجد هم دارای کتیبه‌ای ازکاشی معرق به خط ثلث است. گنبد مسجد با کاشی‌های سبز رنگ کاشیکاری شده و پیرامون آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد.

در این مجموعه 2 آب انبار به نام‌های ستی‌فاطمه و تکیه امیر چخماق (آب‌انبار حاجی قنبر) وجود دارد که آب انبار ستی‌فاطمه در کوچه شیخ‌اسدالله در ضلع جنوبی میدان امیر چخماق قرار دارد و مربوط به دوره صفویه است. آب انبار تکیه امیر چخماق هم در حد فاصله تکیه و بازارچه حاجی قنبر واقع شده و احتمالا قدمت آن نیز به دوره صفویه می‌رسد. این آب انبار در حال حاضر به عنوان موزه آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از زیباترین جاذبه‌های این مسجد، مراسم عزاداری در ماه محرم و بویژه تاسوعا و عاشوراست که حال و هوای ویژه‌ای دارد.

یکی از مکان هایی که در سفر به یزد حتما باید در برنامه بازدید خود قرار دهید، باغ دولت آباد است. در اصلی این مجموعه در خیابان شهید رجایى باز می‌شود و در دیگر در بلوار دولت آباد قرار دارد. باغ دولت‌آباد در اواخر دوره افشاریه و سال ۱۱۶۰ هـ .ق از سوی محمد تقی‌خان معروف به (خان بزرگ) که سرسلسله خاندان خوانین یزد بود، احداث شد.

مرحوم محمدتقی‌خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث کرد و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد رساند، سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خود را بنا کرد.

این باغ با مساحتی حدود 70 هزار مترمربع شامل ساختمان‌ها، حوض‌ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها، باغ‌هایی با درختان انار و انگور و… و گل‌های فراوان زینت بخش محیط بوده‌اند.

باغ به 2 قسمت کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تقسیم می‌شود. سازنده باغ دولت آباد در وقف‌نامه‌اش نوشته است: «خدا لعنت کند آن کسی را که قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب کردن گنجشکی از آن استفاده کند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است.»

از مصالح شاخصی که در بناهای این باغ به کار رفته، سنگ مرمر است که تماماً از شهر مراغه آورده شده است که این امر جای تعجب دارد، زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است.

بادگیر باغ دولت‌آباد که به شکل منشوری ساخته شده، با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتی‌متر مرتفع ترین بادگیری است که تا به حال در ایران شناخته شده است. دراین ساختمان‌ها با تلفیق باد و آب که در حوض‌های داخل ساختمان در جریان است، هوای خنک به قسمت شاه‌نشین و تالارها منتقل می‌شود. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می‌شود.

از دیگر ویژگی‌های این باغ قناتی به طول ۶۵ کیلومتر و آب‌نمای داخل باغ به طول ۲۰۶ و عرض۶متر و درختان سرو وکاج بلند در اطراف آبنما و باغچه‌های انار و انگور را می‌توان نام برد.

باغ دولت‌آباد پس از محمد تقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچ‌گاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ نرسید.

این بنا در نزدیکی حسینیه محله فهادان جنب‌بقعه دوازده امام و در نزدیکی اداره میراث فرهنگی یزد، در قلب بافت تاریخی شهر واقع شده است. مدرسه ضیائیه که به نام زندان اسکندر نیز معروف است، در قرن 8 بنا شده، بانی آن ضیاء‌الدین حسین پدر شرف‌الدین علی یزدی است. اصل بنا در سال 631 هجری قمری ساخته شده و سال 705 هجری قمری به‌وسیله ضیاء‌الدین حسین تکمیل شده است.

پس از بخش ورودی که دارای 2 اتاق تو در تو است و امروزه از آن برای فروش بلیت استفاده می‌شود، 2 راه پیش روی گردشگران است؛ از سمت راست می‌توان وارد فضای بزرگی شد که به گنبد خانه مشهور است و راه دیگر از طریق ایوان ورودی می‌توان وارد صحن اصلی بنا ‌شد دور تا دور صحن را اتاق‌های حجره مانند کوچکی فراگرفته است و بخشی نیز به زیر زمین می‌رود که به زندان معروف است. در زیر زمین و فضای معروف به زندان یک حوض در وسط واقع شده است و در سقف بالایی آن شمسه بزرگی وجود دارد که در وسط آن، نورگیری تعبیه شده که القا کننده خورشید است.

در وسط مدرسه هم چاهی است که روایت شده اسکندر مقدونی در قعر آن زندانی ساخته بود و جمعی از شاهزادگان هخامنشی را در آن زندانی کرده بود.

شهر یزد در دامان کویر قرار دارد و از دیرباز برای مردمان این خطه، آب ارزش والایی داشته است. این آب‌انبار 6 بادگیر دارد که 3 بادگیر آن از ابتدا ساخته شده بود و 3 بادگیر دیگر بعدها به آن اضافه شده است، با کمی دقت در شکل بادگیرها تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگر بادگیرهای آن مشهود است. شش بادگیر آب انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شکل 8 وجهی هستند؛ تاریخ ساخت بنا به حدود 180 سال پیش و دوره قاجاریه برمی‌گردد. از ویژگی‌های مهم این اثر تاریخی دو دهانه بودن آب‌انبار و تزئینات مقرنس‌کاری و 55 پله ورودی در قسمت جنوبی است. این بنا در ابتدای خیابان دهم فروردین، کوچه آب انبار 6 بادگیر یزد قرار دارد.