آلزایمر از تشخیص تا درمان

 در نتیجه کارکرد‌های عصبی یکی پس از دیگری مختل می‌شوند و از بین می‌روند. نخستین باراین بیماری ازسوی پزشک آلمانی آلوییس آلزایمر (Alois Alzheimer) مطرح شد؛ او مغز بیمار میانسال خود به نام آگوسته دی را پس از مرگ آزمایش کرد و نوشت که درون سلول‌های مغز، ذراتی دوکی شکل و لابه‌لای آنها اجسامی پهن‌تر رسوب می‌کنند، این تغییرات به ترتیب کلافه‌های عصبی و پلاک‌های پیری خوانده شدند.

به طور کلی باید گفت این بیماری در 2 دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود؛ نوع تک‌گیر که بیشتر افراد 65 ساله و بالاتر را مبتلا می‌کند. عامل وراثت در آن نقش چندان مهمی ندارد و شایع‌ترین نوع این بیماری به شمار می‌آید. نوع فامیلی که عامل وراثت در آن نقش تعیین‌کننده دارد و مستقیما از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و معمولا در سنین پایین‌تر (دهه‌های 4 و 5 عمر) شروع می‌شود شیوع کمتری دارد.

سالمندان عادی ممکن است نام افرادی را که تازه دیده‌اند، فراموش کنند، پیام‌های تلفنی را بموقع نرسانند، فراموش کنند که داروهای خود را بموقع بخورند و یادشان نیاید وسایل شخصی خود را کجا گذاشته‌اند. موضوعات تازه مثل طرز کار با اجاق گاز تازه را به سختی یاد بگیرند. در فراموشی‌های حاصل از کهولت سن سالمند، معمولا مدتی بعد چیزی را که فراموش کرده بودند، به یاد می‌آورند و البته فراموشی‌های این افراد پیشرونده نیستند.

این در حالی است که در فراموشکاری‌های مرضی (شامل بیماری آلزایمر و انواع دیگر دمانس) افت حافظه پیشرونده است و سایر قوای شناختی نظیر، تکلم، تمرکز، تصمیم‌گیری، قضاوت و درک فضایی نیز دچار اختلال و به افت کارکرد فرد در زمینه‌های شغلی، خانوادگی و اجتماعی منجر می‌شود.

حدود 25 میلیون نفر در سراسر دنیا به بیماری آلزایمر مبتلا هستند و شیوع آن در کل جمعیت جهان 5‌/‌0 درصد است؛ در 5 درصد از جمعیت 65 ساله و بالاتر، بیماری آلزایمر متوسط تا شدید و 10 تا 15 درصد سالمندان 65 سال و بالاتر، بیماری آلزایمر خفیف دیده می‌شود.

زوال عقل بیش از صد علت دارد که بیماری آلزایمر یکی از این علت‌ها و البته شایع‌ترین آنهاست که برخی از علل کم و بیش درمان‌پذیر آن عبارتند از: تومورها و سایر ضایعات فضاگیر مغز مانند کیست‌ها و هماتوم‌ها، هیدروسفالی با فشار طبیعی، مسمومیت‌ها از جمله مسمومیت با فلزات سنگین، بیماری‌های متابولیک، اندوکرینی و تغذیه‌ای مانند بیماری ویلسون، گواتر توکسیک و کمبودهای ویتامینی.

همچنین برخی علل کم و بیش درمان‌ناپذیر آن نیز شامل بیماری آلزایمر و اختلالات وابسته، بیماری پارکینسون، سکته و ضایعات عروقی مغز، ضربه مغزی، ایدز، مصرف درازمدت برخی داروها مانند الکل، بیماری‌های پیشرونده (قلبی، کبدی، کلیوی، ریوی و...) می‌شوند.

در اهمیت مراجعه زودرس به پزشک، هر چه تاکید شود، کم است. این بیماری با یک ارزیابی کامل شامل شرح حال مفصل و دقیق، معاینه کامل جسمی و عصبی، آزمایش‌های مختلف خون و ادرار، سایر آزمایش‌های تخصصی مانند نوار قلب و مغز، عکس قفسه سینه، سی‌تی‌اسکن یا ام.آر.ای مغز و اجرای آزمون‌های شناختی قابل تشخیص است.

با استفاده از آزمون‌های شناختی، موارد مشکوک شناسایی و برای ارزیابی کامل‌تر و جامع‌تر به سطوح بالاتر مراقبت ارجاع می‌شود.

در نهایت نمره وضعیت شناختی سالمند به عنوان معیار پایه ثبت می‌شود و در اندازه‌گیری‌های بعدی ملاک مقایسه قرار می‌گیرد. تغییرات این نمره، پزشک را در تعیین سرعت پیشرفت، پیش‌آگهی و پاسخ به درمان دارویی یاری می‌دهد.

البته این ابزارها جای تشخیص را نمی‌گیرند و صرفا موارد مشکوک را شناسایی می‌کنند.

برای این که بیماری آلزایمر را بهتر بشناسیم، باید بدانیم فرد مبتلا در مرحله اولیه و خفیف، یک سوال را بارها و بارها تکرار می‌کند، در نام بردن وسایلی که به طور روزمره با آن سر و کار دارد، دچار اشکال می‌شود، نام نزدیکان را فراموش می‌کند، گاهی راه خانه را گم می‌کند، موقعیت زمان و مکان را تشخیص نمی‌دهد، آداب اجتماعی را رعایت نمی‌کند، کارهایی را که نیاز به رعایت ترتیب خاصی دارند بدرستی انجام نمی‌دهد و نمی‌تواند حساب پول خود را درست نگهدارد.

در مراحل میانی و متوسط نیز اختلال حافظه شدیدتر می‌شود. مثلا فرد نام فرزندان یا همسر را فراموش می‌کند. در انجام فعالیت‌های عادی و روزمره مانند غذا خوردن، شستشو، و لباس پوشیدن مشکل دارد و گاه بی‌اختیار ادرار می‌کند. به اختلالات رفتاری مانند عصبانیت، بیقراری، پرخاشگری و مسائلی مانند سوء‌ظن، توهم، و بی‌خوابی دچار می‌شود. تعدادی از مبتلایان در این مرحله به سراهای سالمندی سپرده می‌شوند.

در مرحله پایانی و شدید نیز فراموشی به قدری شدید می‌شود که حتی هویت خود را فراموش می‌کنند. قدرت تکلم را از دست می‌دهند. کنترل ادرار و مدفوع را از دست می‌دهند. قدرت حرکت را از دست می‌دهند. مشکلات بلع و زخم بستر پیدا می‌کنند و در نهایت به علت عفونت و نارسایی دستگاه‌های حیاتی بدن فوت می‌کنند.

در این میان، اختلال حافظه در معاینه بالینی و آزمون‌های روان‌سنجی و نیز وجود اختلال حداقل در یک حوزه شناختی دیگر (افازی یا اگنوزی یا اپراکسی)، افت عملکرد در حوزه‌های شغلی، خانوادگی و اجتماعی، پیشرفت تدریجی، بهنجاری سطح هشیاری حداقل در اوایل تا اواسط بیماری، شروع علائم پس از 40 سالگی و در سایر عوامل سبب‌ساز دمانس پس از بررسی تشخیصی از جمله مهم‌ترین معیارهای تشخیصی بیماری آلزایمر است.

معالجه قطعی بیماری آلزایمر هنوز مقدور نیست، بنابراین راهکارهای درمانی در مقطع فعلی بر کاهش نگرانی بیمار، افزایش کیفیت زندگی بیمار و مراقب ـ کار درمانی جهت پیشگیری از افت زودرس توانایی‌ها، کاهش نگرانی بیمار و مراقب تاکید دارد. در مجموع راهکارهای درمانی در بیماری آلزایمر را می‌توان به 2 دسته کلی تقسیم کرد:

درمان‌های فیزیکی شامل تامین آسایش بیمار، درمان‌های دارویی موثر بر شناخت، درمان‌های دارویی موثر بر اختلالات روانی ـ رفتاری و درمان‌های روانی ـ اجتماعی شامل طیف وسیعی از مداخلات فردی و محیطی موثر بر شناخت و رفتار می‌شود.

دکتر مهشید فروغان

 دبیر علمی انجمن آلزایمر ایران