امپراتوری چنارها

خیابان‌های خوشبخت به وصله‌ای جدایی‌ناپذیر از پیکره شهر تبدیل می‌شوند و شاید آوازه‌شان تا بیرون مرزها هم برسد. شانزلیزه در پاریس، اچارد در سنگاپور و نانجینگ در شانگهای ، خیابان‌های خوشبخت دنیا هستند که از زیبایی و شهرت چیزی کم ندارند، اما چرا راه دور برویم؟ همین جا زیر گوش خودمان در تهران، خیابانی نفس می‌کشد که آوازه چنارهایش که از حدود یک قرن پیش شانه به شانه یکدیگر استوار ایستاده‌اند، آنقدر بلند است که کمتر ایرانی‌ای را می‌توان سراغ گرفت که نام آن را نشنیده باشد.

خیابان ولیعصر(عج) تهران یکی از خیابان‌های خوشبخت روزگار است؛ شریانی حیاتی که شمال شهر را به جنوب آن متصل می‌کند، نبض زندگی شهری در آن می‌تپد و چند برگی از دفتر خاطرات ایام خیلی از تهرانی‌ها و حتی ایرانی‌ها نامی و خاطره‌ای از این گذر در خود دارد. این خیابان ـ‌که در حکومت گذشته به نام پهلوی خوانده می‌شد، چند صباحی دکتر مصدق نامیده شد و پس از آن ولیعصر(عج) نام گرفت ـ یک خیابان خوشبخت است، چرا که حتی گردشگران هم برای تماشای بازارهای سنتی و مدرن، تفریح در پارک‌ها، استفاده از امکانات موجود در این خیابان و... راهشان را به سوی آن کج می‌کنند.

امروزه گردشگران تهران حتما از این خیابان می‌گذرند، چرا که بسیاری از دیدنی‌های پایتخت در این خیابان جای دارند، پس شایسته دیدیم گردشگری پایتخت را از این خیابان آغاز کنیم.

ناقلان اخبار و طوطیان شکرشکن شیرین گفتار از بخشی از کتاب «شرح زندگانی من» نوشته عبدالله مستوفی نقل کرده‌اند که مهندس فردوس ـ کسی‌که در خیابان‌سازی در ایران شهرتی به هم زده بوده ـ به دستور پهلوی اول ‌سال 1306 با همه داشته‌ها و نداشته‌های آن روزها، سنگ بنای خیابان ولیعصر(عج) را گذاشت. این خیابان هنوز هم بلندترین و پردرخت‌ترین خیابان خاورمیانه محسوب می‌شود و با 6‌/‌18 کیلومتر طول مانند یک پل میدان تجریش را به میدان راه‌آهن متصل می‌کند. به روایت تاریخ، رضاشاه به این دلیل فکر احداث این خیابان را عملی کرد که سودای هموار کردن راه میان کاخ سعدآباد به عنوان کاخ تابستانی و کاخ مرمر به عنوان کاخ زمستانی را در سر می‌پروراند. صحت و سقم این ماجرا پای عبدالله‌خان مستوفی که در کتابش نقل کرده رضاشاه، مهندس فردوس را به سعدآباد فراخوانده و به او گفته یک سنگ بگذار اینجا‌ و فردوس امر شاه را اطاعت کرده، رفته‌اند جلوتر و همین‌طور سنگ پشت سنگ ردیف کرده‌اند تا رسیده‌اند به قنات باغ فردوس و آنجا بوده که رضاشاه دیگر پا به پای فردوس و تخته سنگ‌هایی که می‌چیده پیش نرفته، بلکه تکلیفش را با جمله «حالا همین راه را بگیر و برو تا تهران» مشخص کرد .

یک گوشه‌چشم به فلسفه احداث این خیابان کافی بود تا گوشی دست سازندگانش بیاید که معبری که قرار است به عنوان مسیر گذر شاه برای ییلاق و قشلاق در شهر و کوچ فصلی از کاخ سعدآباد به کاخ مرمر استفاده شود، باید به اندازه کافی زیبا و آرامش‌بخش باشد. نتیجه چه کنیم و چه نکنیم‌ها این شد که 2 سوی خیابان را با چنار زینت ببخشند. از قرار معلوم رضاشاه دستور داده بود برای این‌که درخت‌ها زودتر خودی نشان بدهند، چنارهایی با عمر بالای 10 سال را برای کاشت در این خیابان آماده کنند. به‌هر‌حال امر، امر شاه بود و بوذرجمهری، شهردار وقت به هر ضرب و زوری که شده 11 هزار چنار با عمر بالای 10 سال مهیا کرد و آنها را 2 طرف این خیابان تازه متولد شده در شهر، کاشت و لابد حکم رضاشاه را در گوش برگ‌ها خواند.

پرسنل بلدیه برای آبیاری این 11 هزار درخت فقط چشم امید به ابرها ندوختند، بلکه آستین بالا زدند و دست به کار حفر 2 حلقه چاه در سه‌راه زعفرانیه شدند تا درخت‌ها از این آب زیرزمینی سیراب شوند و تشنه نمانند. البته گذشت بیش از 8 دهه از شکل‌گیری خیابان مذکور، آلودگی منابع آبرسانی و هوا، اجرای طرح‌های عمرانی، آفات و... از عمر این چنارها کاسته و طبق آمار از 24 هزار اصله که تا سال 1324 کاشته شده بودند فقط 8 هزار و 300 عدد تا پایان 89 باقی مانده است ، چنارهایی که میراث طبیعی خیابان ولیعصر(عج) محسوب می‌شوند و بدون آنها هویتی برای این خیابان تاریخی متصور نیست.

سال 1309 بلدیه ، طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه را قیرریزی کرد، اما چشم مردم تا 2 سال بعد که ملک فیصل، پادشاه عربستان برای چند روز مهمان ایران بود، به آسفالت خیابان پهلوی روشن نشد. خیابان‌های الماسیه (باب همایون) ورودی لاله‌زار و میدان توپخانه پیش از این خیابان آسفالت شدند و سال 1311 طولانی‌ترین و پردرخت‌ترین خیابان پایتخت، تن سنگی را با پیراهنی از آسفالت تعویض کرد.

اگر عمر ما قد بدهد 100 سالگی خیابان ولیعصر(عج) را که روزی آسفالت حسرتش و 11 هزار اصله چنار، یک جوی آب و 2 حلقه چاه تنها دارایی‌اش بود، تا چند صباح دیگر می‌بینیم. مسیری که حالا حتی یک لحظه از روزش بدون صدای عبور بی‌وقفه اتومبیل‌ها و آدم‌هایی که زیر سایه درختانش قدم می‌زنند، ویترین مغازه‌ها را برانداز می‌کنند، برای سوار شدن به اتوبوس تندرو سر و دست می‌شکنند، لیموناد می‌نوشند، صدای گنجشکان را برای روحشان سوغات می‌فرستند و خاطره می‌سازند، نمی‌گذرد . آدم‌هایی که شاید برایشان عادی شده باشد در یک روز گرم تابستانی در خنکای سایه بلند و پررنگ چنارها در خیابان ولیعصر(عج) به امور روزمره‌شان بپردازند و تماشای تعظیم درختان به عابران در دوسوی خیابان برایشان به عادت تبدیل شده باشد؛ آدم‌هایی که شاید ندانند این خیابان بخشی از هویت شهر و کشور ما را تشکیل می‌دهد.