پناهگاه حیات‌وحش «میاندشت»

این منطقه مثل تمام زیستگاه‌های دشتی و مرتعی کشور، آسیب زیادی بر اثر شکار غیرمجاز و چرای بی‌رویه دام‌ها دیده‌است، به طوری‌که تعداد آهوهای آن از ۸ هزار راس در دهه 50 به حدود 300 راس کاهش پیدا کرده؛ با این حال ارزش زیست‌محیطی و تنوع کم‌نظیر گیاهی و جانوری خود را تا حدی حفظ کرده‌ است.

میاندشت منطقه‌ای شامل دشت‌های وسیع در اقلیم بیابانی و نیمه‌بیابانی حاشیه شمال شرقی کویر مرکزی کشور است که حدود ۸۵ هزار هکتار (۸۵۰ کیلومترمربع) وسعت دارد و ارتفاع آن بین ۹۰۰ تا ۲ هزار متر متغیر است.

یک کال شور (نام عمومی رودخانه‌های آب شور مناطق کویری) از سمت شمال شرقی به جنوب غربی میاندشت روان است و منطقه مشکل چندانی از نظر منابع آبی ندارد.

یکی از ویژگی‌های مهم این منطقه واقع شدن بین دو پارک ملی بسیار مهم ایران یعنی گلستان و خارتوران است. جانوران این دو منطقه از طریق میاندشت امکان جابه‌جایی را پیدا می‌کنند و سلامتی محیط زیست در این منطقه به محیط زیست گلستان و خارتوران شاهرود کمک می‌کند.

میاندشت منطقه‌ای دشتی و استپی است که آن را زیستگاهی مناسب برای یوزپلنگ و طعمه اصلی آن آهو می‌سازد. در واقع میاندشت تنها منطقه دشتی ایران است که هنوز یوز در آن زندگی می‌کند. ناامنی مناطق دشتی ایران با توجه به حضور وسیع انسان‌ها در آن و خطراتی که از ناحیه انسان‌ها حیات وحش را تهدید می‌کند ـ‌ مثل دسترسی آسان شکارچیان، تعداد زیاد دام‌ها و سگ‌های گله، زمین‌های کشاورزی و وجود راه‌ها و تاسیسات انسانی ـ‌ سبب شده که اندک یوزهای باقی‌مانده به ناچار به نقاط کوهستانی بیابان‌ها و کویرهای مرکزی ایران پناه ببرند، که با توجه به ویژگی‌های جسمی این حیوان مناطق مناسبی برای زندگی او نیستند. در مناطق کوهستانی، یوز نمی‌تواند از سلاح اصلی خود یعنی سرعت بی‌نظیرش استفاده کند و مجبور است برای شکار حیوانات قوی جثه‌ای چون میش و بز وحشی اقدام کند که برای او بسیار دشوار و خطرناک است، علاوه بر این در خطر حمله گوشتخواران بزرگ‌تر مثل پلنگ هم قرار می‌گیرد، اما میاندشت با توجه به این‌که از دشت‌های وسیع تشکیل شده چنین مشکلاتی را برای یوز در بر ندارد و حضور این پستاندار در آن نشان می‌دهد که هنوز دست‌کم یک زیستگاه طبیعی امن برای یوزپلنگ در کشور باقی مانده ‌است.

علاوه بر یوز و آهو، پستاندارانی چون روباه قرمز، گرگ، شغال، کفتار راه‌راه، پلنگ، سیاه‌گوش، گربه دشتی، گربه پالاس، گراز، قوچ و میش، خرگوش، انواع موش دوپا، تشی، راسوی زرده‌بر و جوجه‌تیغی برانت و پرندگانی چون آنقوت، هوبره، چکاوک هدهدی، سلیم شنی، چک‌چک، چاخ‌لق، جغد کوچک، سنگ‌چشم خاکستری و دم‌سرخ، کوکر شکم‌سیاه، غراب و پرندگان شکاری مانند دلیجه، عقاب شاهی، طرلان و سارگپه پابلند در این منطقه زندگی می‌کنند.

از خرندگان این منطقه هم به انواع افعی و تیرمار، بزمجه و انواع مارمولک می‌توان اشاره کرد.

جمعیت آهوی این منطقه در اواخر دهه ۱۳۵۰ حدود ۸ هزار راس برآورد شده بود که منبع غذایی مطمئنی را برای یوزهای منطقه تشکیل می‌دادند، اما پس از ورود شکارچیان مجهز به سلاح‌های اتوماتیک و موتورسیکلت‌های پرقدرت به منطقه، تعداد آنها بشدت کاهش یافته و با وجود تشدید اقدامات حفاظتی در چند سال اخیر شمار آنها در سال ۱۳۸۹ به بیش از ۳۰۰ تا ۴۰۰ راس نرسیده‌ است. در گذشته گورخر هم در این منطقه زندگی می‌کرد که امروزه نسل آن منقرض شده‌ است.

تاکنون ۱۲۰ گونه گیاهی  مختلف در این منطقه شناسایی شده‌است که بیشتر از طبقه هالوفیت‌ها (گیاهان مقاوم به شوری) هستند و از پرشمارترین آنها می‌توان به بابونه سفید، خارشتر، کاکوتی، اشنیان، شور، اسپند، گل جالیزی، درختچه‌های گز و تاق، ریش‌بز، گون، انواع سالسولا، افدرا، یال اسبی، اسکبنیل، گل کبود، زنبق و درمنه اشاره کرد.

تنها یوزپلنگ آسیایی در اسارت دنیا، در یک محوطه محصور ۱۲ هکتاری در این منطقه نگهداری می‌شود. این یوز که کوشکی نام دارد در کودکی پس از این‌که مادرش را از دست می‌دهد توسط شکارچیان در منطقه خارتوران شاهرود زنده‌گیری می‌شود و شخصی به نام «کوشکی» آن را از شکارچیان خریده و به سازمان حفاظت محیط زیست تحویل می‌دهد. غذای کوشکی که اکنون حدود ۳ سال سن دارد از خرگوش‌های وحشی که زنده‌گیری‌شده و در اختیار او قرار داده می‌شوند، به همراه گوشت گوساله آغشته به پودر کلسیم تأمین می‌شود.

میاندشت با توجه به دشتی و مرتعی بودن براحتی در دسترس انسان‌ها ازجمله شکارچیان است و این موضوع تهدید مهمی برای جانوران وحشی ساکن در آن به شمار می‌رود. وجود دام‌های فراوان در منطقه و تعداد زیاد سگ‌‌های گله هم باعث نابودی پوشش گیاهی آن و فرار حیوانات وحشی شده‌ است. فقط تعداد دام‌هایی که پروانه چرا در میاندشت را دارند حدود ۱۵ هزار راس است که تقریبا ۵۰ برابر تعداد آهوهایی است که از این چراگاه‌ها استفاده می‌کنند. هدف اصلی شکارچیان در این منطقه هم آهوهاست که تشدید اقدامات حفاظتی در سال‌های اخیر آن را کاهش داده ‌است.

محسن کاظم‌پور